De beul woont aan de overkant

Twee jaar geleden vernam Efraim Zuroff (59), directeur van het Simon Wiesenthal Centrum in Jeruzalem, dat de Hongaarse oorlogsmisdadiger Sándor Kepiro nog in leven was. Tijdens een persconferentie in een synagoge in Boedapest informeerde Zuroff de media over zijn vondst. ‘Waar bevindt Kepiro zich?’, wilde een van de aanwezige journalisten weten. ‘Kijkt u maar uit het raam’, antwoordde Zuroff. ‘Hij woont hier recht tegenover.’

Een paar minuten later stond de pers bij de op dat moment 92-jarige grijsaard op de stoep. Hij bevestigde de gezochte persoon te zijn, maar ontkende iets te maken te hebben gehad met ‘de verschrikkelijke voorvallen’ waarmee hij in verband werd gebracht.

De zorgvuldig door Zuroff geregisseerde pr-stunt had niet het beoogde effect. De pers verloor snel haar belangstelling voor het geval.. Erger nog: het Hongaarse Openbaar Ministerie zag van vervolging af omdat Kepiro tijdens de Tweede Wereldoorlog in Hongarije al tot een gevangenisstraf van tien jaar was veroordeeld. Dat Kepiro in 1944 vrijkwam nadat Hongaarse nazi’s die Horthy hadden afgezetfascisten de macht hadden gegrepen, deed daar niets aan af: misdrijven mogen niet tweemaal worden bestraft.

De zaakcasus-Kepiro is kenmerkend voor de frustratie die Zuroff en zijn medewerkers voortdurend ondervinden: de rechtsstaat biedt protectie aan mensen die daar moreel geen aanspraak op kunnen maken. En wat erger is: de overheden van landen waar oorlogsmisdadigers zich ophouden – heel beschaafde landen – blijven vaak ernstig in gebreke. Van veel oud-nazi’s die op de most-wanted-lijst van het Simon Wiesenthal Centrum figureren, (zie graphic) is tot in detail bekend waar ze zich ophouden.

Voetbalfan
Anders dan Radovan Karadzic doen ze vaak geen enkele moeite hun identiteit te verbergen, omdat ze niets van de autoriteiten te duchten menen te hebben. Zo ontdekte trof een journalist van de Britse boulevardkrant Sun de nummer4 vier op de most wanted-lijst, de in Oostenrijk wonende woonachtige Kroaat Milivoj Asner (95), tijdens het EK-voetbal in Klagenfurt aan tussen aanhangers van het Kroatische team. Asner zei fysiek en geestelijk in staat te zijn ‘voor elk gerecht te verschijnen’, en weersprak daarmee het argument waarmee de Oostenrijkse regering tot dusverre zijn uitlevering aan Kroatië heeft afgewezen.

In Duitsland is justitie weliswaar van goede wil, maar Zuroff zou graag wat meer urgentie zien waarnemen bij de pogingen Aribert Heim, de nummer1 één op zijn lijst van gezochte nazi-misdadigers, op te sporen en te berechten. De jacht op Heim (94) is geïntensiveerd sinds hij begin juli in Chili is gezien. Maar de autoriteiten in Baden-Baden, de plaats van waaruit ‘Dr. Dood’ in 1962 vluchtte, gedragen zich volgens Zuroff alsof de laatste nazi- misdadigers ‘ook nog op hun honderdste kunnen worden berecht’.

Sinds 1945 ontbreekt het aan heeft het aan continuïteit in bij de vervolging van oorlogsmisdadigers ontbroken.

Aanvankelijk werd er nog hoge prioriteit aan gegevengenoot ze prioriteit, in de vier Duitse bezettingszones en in de landen die door nazi-Duitsland bezet waren geweest. In de Amerikaanse zone moesten hebben 1941 personen zich voor een tribunaal moeten verantwoorden. Daaruit resulteerden 1517 veroordelingen, in 324 gevallen tot de doodstraf. In de Britse zone werden 1085 mensen aangeklaagd. Van hen werden er 240 ter dood veroordeeld. In de Franse zone bedroegen deze cijfers respectievelijk 2107 en 104. Precieze cijfers over de vervolging van (vermeende) nazi’s in de Sovjet-zone ontbreken. Bij de vestiging van de DDR, in 1949, zaten daar nog bijna 15duizend ‘politieke delinquenten’ gevangen.

Koude Oorlog
Onder invloed van de Koude Oorlog nam overal de animo voor de opsporing en bestraffing van oorlogsmisdadigers overal af. De Amerikanen lieten veroordeelden vrij in de (gegronde) verwachting hiermee het vertrouwen van de vroegere vijand te winnen. De CIA en de FBI zetten ten minste 23 oud-nazi’s in bij de ‘ideologische oorlogvoering’ tegen de nieuwe vijand: het communisme. De raket naar de maan werd ontworpen door nazi Wernher von Braun.

In de Bondsrepubliek markeerde de oprichting, in 1958, van een justitieel documentatiecentrum voor over nazi-misdrijven in Ludwigsburg het begin van een gestructureerde vervolging van verdachten. Tot dan toe waren – doorgaans na aangifte van een slachtoffer – slechts individuele daders ter verantwoording geroepen. Nu werd actief gezocht naar de daders van misdrijven die eerst minutieus waren gereconstrueerd.

In een reeks processen, waarvan het Auschwitz-proces van 1963 tot ’65 het meest opzien baarde, werden enkele duizenden mensen tot een gevangenisstraf veroordeeld. Deze dadendrang was overigens niet primair ingegeven door gewetensnood: het hij was een reactie op de aanzwellende kritiek in binnen- en buitenland (ironisch genoeg vooral de DDR) op het grote aantal oud-nazi’s dat in de Bondsrepubliek in overheidsdienst werkte werkzaam was.

Dat laat, aldus Kurt Schrimm, directeur van het documentatiecentrum in Ludwigsburg, onverlet ‘dat het voor het eerst was in de geschiedenis van de mensheid dat een overwonnen land decennialang misdrijven heeft vervolgd die zijn eigen onderdanen hebben gepleegd’. Hoe onvolkomen en traag de de-nazificering ook is, ze heeft wel bijgedragen aan het bewustzijn dat misdaden tegen de menselijkheid niet verjaren. Een bewustzijn dat ook heeft geleid tot de uitlevering van Radovan Karadzic aan het Joegoslavië-Tribunaal.