De Belgengevangenis is 40 kilometer te ver weg
Sinds 2010 huurt België van Nederland de gevangenis in Tilburg. De Belgische gedetineerden zijn tevreden: geen ratten, geen poepemmers en goede begeleiding. Maar lang niet alles is zo mooi.
Sinds Abdelkarim in de gevangenis van Tilburg zit, voelt hij zich een nieuw mens. Hij is gestopt met roken, hij is begonnen met sporten, hij heeft leren koken. Hij werkt aan zichzelf. Dat was wel anders toen hij in België opgesloten zat. 'Daar komt het eten tot op de kamer', zegt hij. 'Je kookt niet, je sport niet, je beweegt niet. In een Belgische gevangenis word je gehandicapt.'
We ontmoeten Abdelkarim op de luchtplaats van de Tilburgse gevangenis, een basketbalpleintje met enkele zitbanken. De 35-jarige Belg is slim, welbespraakt, maar wilde ooit te snel geld verdienen. Nu kent hij de gevangenissen in België van binnenuit. Hij sliep er op de grond, zag er de ratten voorbijlopen, poepte in een emmer. In Antwerpen liep hij wekenlang met twee linkerschoenen rond.
'In een Belgische gevangenis heerst een boerderijregime', zegt hij. 'De gedetineerden worden als dieren behandeld, met de cipiers als veehouders. In Dendermonde bijvoorbeeld, daar was zo'n agressie, zo'n onbeschoftheid onder de cipiers. Maar de beesten die ze zo creëren, komen daarna weer op straat. Allemaal tijdbommen.
'In Nederland is er een heel andere uitvoering van gevangenschap. De cipiers zijn hier echt bezig met de gedetineerden. Ze geven ons veel verantwoordelijkheid, ze laten ons zelf koken. Veel mannen hier konden vroeger niet koken, ze hadden twee linkerhanden. Maar als je hier buitenkomt, moet je zelfstandig kunnen leven.'
Abdelkarim vertelt het allemaal een paar dagen later per telefoon. Het Belgische ministerie van Justitie gaf geen toestemming hem uitgebreid in Tilburg te interviewen. Het is een telefoongesprek in horten en stoten, op het ritme van de celdeuren, uurroosters en reglementen. Zo kunnen we volgen hoe het gevangenisleven inwerkt op zijn gemoed: de ene keer klinkt hij positief, de andere keer heel wat minder.
'Het gevangenisregime is hier menswaardiger, maar het buitenland blijft het buitenland', zegt hij als hij voor de derde keer belt, tijdens de avondrecreatie. 'Mijn vriendin heeft geen auto en met het openbaar vervoer geraakt ze hier niet. Ze komt nu niet meer op gewoon bezoek, maar alleen op privébezoek, één keer per maand. Hoe kan ik mijn relatie sterk houden als ik haar bijna nooit zie?'
Bijna vijf jaar bestaat de Belgengevangenis van Tilburg nu. 'Nova Belgica', begonnen op 1 januari 2010. Een uniek experiment om de overbevolking in de Belgische gevangenissen, die opliep tot 28 procent, te verlichten. Tegelijkertijd stelde het Nederland in staat een overtollige inrichting open te houden, goed voor 409 fte. Met andere woorden: een win-winsituatie.
Onoverkomelijk minpunt
Verschillende politici, in Nederland en in Vlaanderen, zijn enthousiast over het experiment. Zij pleitten er in de afgelopen jaren voor om ook de met sluiting bedreigde gevangenissen van Maastricht en Breda met Belgische bajesklanten te vullen. Ook Noorwegen, dat kampt met een cellentekort, wil een Nederlandse gevangenis huren.
Maar is het experiment in Tilburg wel voor herhaling vatbaar? Gesprekken met gevangenen, advocaten, bewakers en de Tilburgse gevangenisdirectie tonen aan dat dat niet vanzelfsprekend is. De Penitentiaire Inrichting Tilburg is voor veel Belgische gevangenen een enorme verbetering, maar dat wordt overschaduwd door één groot, onoverkomelijk minpunt: de ligging over de grens.
Na enig aandringen bij het Belgische ministerie krijgen we toestemming om de gevangenis in de voormalige Koning Willem II-kazerne te bezoeken. Het rode bakstenen gebouwencomplex, met gestreepte luifels voor de ramen en bloemenperken op de binnenplaats, heeft iets van een jongensinternaat, maar dan met tralies. Er is een grote werkplaats, een fitnessruimte en een bibliotheek.
De infrastructuur is tiptop in orde, wat van veel Belgische gevangenissen niet gezegd kan worden. Als er iets stuk gaat, wordt het de volgende dag hersteld. Maar een nog grotere troef zijn de Nederlandse cipiers, met name de penitentiaire inrichtingswerkers (PIW'ers). Die lopen gemoedelijk tussen gevangenen door, schudden handen en voeren praatjes. Dat is in België ongezien.
'In België is er een enorme afscheiding tussen cipiers en gedetineerden', zegt Abdelkarim. 'In Tilburg is er een goede verstandhouding. De cipiers sporten mee, kijken mee televisie, voeren gesprekken. Als hier iemand een cipier aanvalt, zullen de andere gedetineerden hem verdedigen. In België geven ze er nog een klap bij.'
België betaalt 42 miljoen per jaar
De grootste klacht van de Belgische gevangenen was lange tijd de Nederlandse gevangeniskost. In België zijn de gedetineerden verse maaltijden gewend, in Tilburg krijgen ze vacuümverpakte diepvriesmaaltijden. Wie zich van zijn vrijheid beroofd ziet, hecht sterk aan comfort. De 'Hollandse diepvriesprak' veroorzaakte in Tilburg dan ook heel wat spanningen.
Veel Belgen eten de kant-en-klaarmaaltijden niet op, maar vissen er enkele ingrediënten uit, die ze aanvullen met producten uit de gevangeniswinkel.
Tijdens de avondrecreatie koken ze hun potje in de groepskeukens, samen met hun celgenoten.
'Als je die waterige patatjes in de boter bakt, naar de goesting van een Vlaming, dan is dat een fantastisch ingrediënt', zegt een gevangene.
Die spontane kooksessies brengen de gevangenisdirectie op een idee. Ze geeft de gevangenen in de groepscellen de mogelijkheid om de Nederlandse diepvriesmaaltijden in te ruilen voor een eigen kookbudget van 100 euro per week. Daarmee moeten ze met acht man voldoende ingrediënten voor de hele week bestellen - een goede oefening in budgetteren, plannen en overleggen.
Na een succesvolle proef nemen sinds kort 25 van de 45 groepscellen deel aan het kookproject. Slechts één keer is het misgegaan: in de groepskeuken breekt een ruzie uit en een gevangene slaat zijn celgenoot met een pan op het hoofd.
Het brengt het project niet in gevaar: dat soort incidenten komt nu eenmaal voor in een gevangenis.
Groepscellen
Ook de Belgische gevangenisdirecteur Frank Schoeters is onder de indruk van het Nederlandse gevangenispersoneel. 'In Nederland is de omgang met gevangenen anders, veel humaner', zegt hij. 'Ik zeg niet dat België niet menselijk is, maar er is hier veel meer aandacht voor bejegening. Maar ja, probeer in een overbevolkte gevangenis maar eens met een gedetineerde in gesprek te gaan.'
'Het personeel in Nederland is ook veel beter opgeleid dan in België', zegt Schoeters. 'Men maakt hier een onderscheid tussen de beveiligers, die strikt optreden, en de PIW'ers, die zich meer bezighouden met de persoonlijke relaties. In België moet één persoon dat allebei kunnen. Hij wordt minder opgeleid en er wordt meer van hem gevraagd. Dat geeft een kwaliteitsverschil.'
De Nederlandse aanpak maakt veel goed voor de Belgische gevangenen. Want er zijn in Tilburg ook problemen, zeker in de beginperiode. Er zijn minder opleidingen dan in België, de groepscellen voor acht personen zijn verre van ideaal, en de Nederlandse kant-en-klaarmaaltijden zijn volgens de Belgen 'niet te vreten Hollandse diepvriesprak'.
Door de jaren heen weet de gevangenisdirectie veel problemen te verhelpen. Zelfs met het eten, lange tijd een grote bron van frustratie, komt het goed (zie kader). Maar één ding kan de directie niet veranderen, en dat is de ligging van de gevangenis. Over de grens is het moeilijker om bezoek te krijgen en op verlof te gaan. Dat overschaduwt voor veel gevangenen alle troeven van Tilburg.
'Ik heb een cliënt die nog niet op verlof mag en die voelt zich thuis in Tilburg', zegt Andy Boermans, een advocaat die 15 gedetineerden over de grens bijstaat. 'Maar een andere cliënt, die zijn reclassering aan het voorbereiden is en op uitgaansverlof mag, heeft al afspraken gemist door de slechte verbindingen met het openbaar vervoer.'
Grootste ergernis: het diepvrieseten
België en Nederland sloten in december 2009 een verdrag over Nova Belgica, de Belgische gevangenis in Tilburg. Aanvankelijk wilden de Belgen de gevangenis tot eind 2012 huren, intussen is die termijn verlengd tot eind 2016. De Belgen betalen 42 miljoen euro per jaar voor 650 gevangenen, inclusief de kosten voor het Nederlandse personeel.
In het verdrag staat dat de Nederlandse bewakers zich aan de Belgische wetgeving rond bijvoorbeeld fouillering, bezoekuren en recreatie moeten houden. Alleen de medische zorg voor gedetineerden en de geweldsinstructies vallen onder het Nederlands recht. In de praktijk is in de Willem II-gevangenis een mengvorm ontstaan van Belgische regels en Nederlandse werkmethodes.
Aanvankelijk kwamen er 550 Belgen naar Tilburg, in 2011 kwamen er nog eens honderd bij, het absolute maximum. Afgelopen zomer ging er een nieuwe gevangenis open en mochten er honderd gevangenen terug naar België. De Belgische regering hoopt de huurgevangenis in Nederland eind 2016 te kunnen sluiten.
Het was aanvankelijk de bedoeling dat de Belgische gedetineerden alleen vrijwillig naar Tilburg zouden verhuizen, maar bij gebrek aan kandidaten is dat voornemen nooit uitgevoerd. Er zouden ook alleen Nederlandstalige gevangenen naar Tilburg worden gestuurd, maar ook dat voornemen werd niet nageleefd. Zeker de helft van de gevangenisbevolking spreekt geen Nederlands.
'Voor bezoekers is het enorm ver', zegt Abdelkarim. 'De verbindingen zijn moeilijk en duur. Ik verzet me niet omdat het regime hier menswaardiger is, maar er zijn ook gevangenen die zeggen: ze mogen me zelfs 24 uur op 24 uur opsluiten, als ik maar terug naar België kan. Die hebben een vrouw en kinderen. Weet je hoe pijnlijk het is om uw kinderen niet te zien?'
De Belgische overheid verdedigt zich: Tilburg ligt maar 40 kilometer van de grens, en ook in België kan een gevangene aan de andere kant van het land zitten. Maar impliciet lijkt de overheid toch toe te geven dat er een probleem is, want ze selecteert voor Tilburg vooral gevangenen die weinig bezoek krijgen en niet op verlof mogen. Dan kom je uit bij criminelen zonder verblijfsvergunning.
Terwijl de gevangenissen in België gemiddeld 30 procent gevangenen zonder verblijfsrecht tellen, schommelt dat aantal in Tilburg rond de 58 procent. Nog eens 6 procent heeft een onduidelijke verblijfsstatus. Het aantal illegalen in de Tilburgse Willem II-gevangenis is dus twee keer zo hoog als in de gevangenissen in België
'Daar kun je toch kritiek op hebben', zegt Jurgen Miller, een advocaat in de grensstreek die de afgelopen jaren zo'n 150 cliënten in Tilburg had. 'Die mensen staan daar nog zwakker in hun schoenen. In België zijn er nog diensten die voor hen kunnen opkomen. Maar in Nederland zijn ze volledig afgesneden van alle contacten.'
Illegalen
'Soms hebben die illegalen wel familie in België, maar heeft die familie ook problemen met hun verblijfsrecht', zegt Miller. 'Het is af en toe voorgekomen dat de Nederlanders bepaalde documenten niet kenden en dat die familie niet op bezoek kon komen.' In die gevallen werden de illegalen naar Belgische gevangenissen teruggeplaatst.
De vele illegalen, die geen aanspraak maken op reclassering en daardoor moeilijker in de hand te houden zijn, vormen ook een grote bron van spanningen in de gevangenis. Maar volgens Schoeters wordt ook dat opgevangen door de aanpak van het Nederlandse personeel. 'Ze knopen relaties aan die maken dat die mensen zich gerespecteerd voelen', zegt hij. 'Dat leidt niet tot grote problemen.'
Hoe de Belgische gevangenen tegen Tilburg aankijken, hangt volgens Schoeters vooral af van waar ze eerder opgesloten zaten. Moesten ze op de grond slapen in een overbevolkte gevangenis met overspannen cipiers, dan zijn ze in Tilburg vast opgelucht. Zaten ze in een open inrichting met tal van opleidingen en activiteiten, dan is Tilburg misschien een stap terug.
Maar ook hij is geen voorstander van meer gevangenissen over de grens. 'Dat is niet wenselijk', zegt hij. 'De Belgische overheid investeert nu heel veel in Nederland. Dat geld zou je ook kunnen gebruiken om in België inrichtingen te bouwen en om Belgische cipiers aan te stellen, in een veel gemakkelijker context.
'Een gevangenis op een ander grondgebied brengt een aantal problemen met zich mee, waarvoor we oplossingen hebben gezocht, maar niet alles is op te lossen', zegt hij. 'Ik vind dat we het in Tilburg fantastisch hebben gedaan, maar de omstandigheden blijven verre van ideaal. Dit is en blijft een noodoplossing.'
Dit artikel kwam tot stand met de steun van de Vlaams-Nederlandse journalistenbeurs.
