Dagelijkse tragiek vraagt meer begrip

DIT stuk roept herinneringen op aan een cause célèbre enkele jaren geleden: een psychiater heeft een ongeoorloofde verhouding met een patiënt, en nadat dat in de publiciteit komt, maakt hij een eind aan zijn leven. Zoals dat gaat in zulke gevallen ging de discussie er voornamelijk over of hij het had gedaan. Zo ja, dan was hij slecht, zo niet dan was hij slecht behandeld.

Waar de openbare discussie in zulke gevallen zelden over gaat, is over de vraag, waarom het gebeurd is, wat iemand bezield heeft. Dat is heel opmerkelijk. In een tijd waarin we ervan uitgaan dat alle natuurgebeurtenissen te begrijpen zijn, en ook noodzakelijk zo gebeuren als ze gebeuren, maken we voor één natuurgebeuren een uitzondering: menselijk gedrag proberen we meestal niet te begrijpen, maar hebben er een moreel oordeel over.

Morele verontwaardiging gaat ervan uit dat de mens een vrije wil heeft, en dat de zondaar en misdadiger die ten eigen bate en lust, verkeerd dus, gebruikt heeft. Dat is misschien efficiënt voor het handhaven van de openbare orde, maar voor wie de wereld en de mens wil begrijpen is het een armzalige wijze van doen. Dit prachtige toneelstuk laat zien, hoe veel rijker en geschakeerder de wereld wordt als men met morele veroordeling geen genoegen neemt.

De psychiater Erik Scherpenzeel krijgt bij de dood van zijn vader een brief van een gewezen patiënt, een jonge jongen. Van het een komt het ander en Erik neemt de jongen, Rafaël, Raf, mee op reis, samen met zijn, Eriks, vrouw, Ingrid. Het toneelstuk komt gelukkig niet toe aan de banaliteit van een seksuele verhouding, het stelt als vanzelfsprekend dat Erik met die reis een overtreding van de beroepscode begaat die voldoende is om het drama zich te laten voltrekken. De beroepsgroep veroordeelt dat dan ook zo hardhandig dat Erik meent daarmee niet te kunnen leven, en zich van het leven berooft.

Maar voor het zo ver is, wordt ons begrijpelijk gemaakt wat Erik bezielt. Eriks vader was fout in de oorlog, en na de oorlog een mislukte verbitterde man, voor wie zijn zoon niet bestond. Erik is dan ook zijn eigen weg gegaan, met zijn eigen verbittering, maar ik heb vaker gezien dat een levenslange wrok tegen een ouder bij de dood van die ouder opeens tot grote innerlijke opschudding leidt. Blijkbaar was er onder de wrok nog hoop dat het ooit anders zou worden, en de dood maakt aan die illusie een einde.

Maar Erik besefte dat niet, wat hij merkt, is dat hij opeens een vader voor Raf wil zijn. Raf, die al te veel nare gevoelens mee heeft moeten maken met een psychotische moeder en een verwaarlozende vader, smelt in de warmte van Eriks aandacht. Maar voor de mensen waar Erik bij hoort, zijn vakbroeders, is hij fout, net zo fout als zijn vader, en ook Erik wordt uitgestoten. Zodat hij toch het lot van zijn verachte vader deelt. Dit delen van zijn vaders lot gaat zo ver dat hij tenslotte ook tegenover Raf fout wordt: met zijn zelfmoord verlaat hij Raf zoals hij zelf verlaten is. In de laatste scène, die ik niet zal verraden, zien we welke prijs Raf betaalt voor dit verraad.

Het is een echte tragedie: mensen maken keuzen die vrij lijken, maar waarvan we gaan beseffen dat ze voortkomen uit hun verlangen en hun beperkingen, die samen hun lot vormen. Met Erik en Raf moest het zo gaan omdat ze zijn die ze geworden zijn, zoals een losgelaten steen moet vallen. We begrijpen dat wat gebeurt moét gebeuren, en ons oordeel wordt tot zwijgen gebracht als we buigen voor die noodzaak. Dat heet catharsis, en ik houd het er op dat we dan gezuiverd worden van de valse hoogmoed die in het morele oordeel verborgen zit, en tot de saamhorigheid komen die hoort bij begrijpen.

Ik ben benieuwd hoe de wereld er uit zou zien als we voor de tragedies in het dagelijks leven tot even veel begrip zouden komen als waartoe we door een tragedie op het toneel gebracht worden.

A. van Dantzig