Daan Roosegaarde: 'Er zijn wel duizend redenen om iets niet te doen, maar alles kan als je durft te dromen'

'Ik snap dat je weer over mijn jeugd wilt praten, maar ik ga het gewoon over mijn projecten hebben,' zegt Daan Roosegaarde uitdagend lachend. 'Waar was ik gebleven? Nou, dan praat je bij TED, zie je Richard Branson in de zaal zitten...'

'Je wilt alleen maar je successen delen', onderbreek ik hem, terwijl hij in één adem doorgaat: 'Zit nét die chief technology van Nasa in de zaal...'
'Wees nou eens eerlijk', zeg ik. 'Je hoeft niet zo te snoeven, ik ben al van je onder de indruk.' Het valt even stil. 'Bullshit', briest hij dan. 'Dat geloof ik niet, nu moet jíj eerlijk zijn.'

Ik ben best onder de indruk, maar ik wil ook de andere kant horen. 'Oké', zegt hij dan. 'Laten we het over mijn strategie hebben. Na mijn televisieoptreden in College Tour heb ik besloten: ik laat me leiden door nieuwe, mooie projecten en niet door andermans jaloezie en roddel. Dat is mijn kompas.'

Het is de tweede keer dat het woord bullshit valt en ook de tweede keer dat ik Roosegaarde van pr-praatjes beticht. Het is een geanimeerd gesprek zolang ik geen persoonlijke vragen stel. Daar waar ik hem en zijn werk beter wil leren kennen, lijkt hij voornamelijk zijn successen te willen delen. Hij is op zijn hoede. Het gesprek neemt hij dan ook met zijn iPhone op. Na de kritiek die hij in College Tour onverwachts te verstouwen kreeg, kan ik me dat voorstellen. Met plagerijtjes en steekjes probeert hij het gesprek te ontregelen om zo de controle te houden. 'Wat krijg je als je koolstof perst?' Hij lacht vrolijk als het stil blijft: 'Haha, écht een talenmeid!' Hij citeert de eerste zin van Nescio's Uitvreter: 'Wát, ken je die niet letterlijk uit je hoofd?!' Hij herkent het begin van Titaantjes weer niet. Vraag ik hem of hij vroeger thuis een koekoeksjong was, dan zegt hij zich als een vis in het water te voelen.

Best vermakelijk, maar de tijd begint te dringen. Roosegaarde moet zo naar Amsterdam. We zitten in zijn ontvangstkamer in Studio Roosegaarde, een glazen gebouw in het Rotterdamse Vierhavengebied. Tenger en bleek is hij, met fonkelende, oplettende ogen en flamboyant uitgedost: een zwart shirt met doodshoofd van zilveren pailletten, een blauwpaars geblokt jasje, een grijs panterprintje op zijn sokken. 'Alexander McQueen', zegt hij.

Interactieve landschappen

Zolang hij over zijn projecten praat, is hij één en al geestdrift, of in zijn woorden: 'Een tikje hyper, een tikje overenthousiast.' Dan klikt hij zijn laptop open om zijn woorden te illustreren of fascinerende filmpjes te laten zien. Of hij leidt me naar een kleine donkere kamer waarin plastic containers vol water staan. 'Het licht van de toekomst!' zegt hij. In de containers zitten lichtgevende algen die hij kweekt. 'Wie weet kunnen we er straks de straten mee verlichten!'

In Studio Roosegaarde werkt hij met zijn team van ontwerpers en technici onder meer aan interactieve landschappen. Ze maken objecten die door middel van technologie reageren op menselijke aanwezigheid, zoals een energiezuinige snelweg waarvan de belijning oplicht in het donker door glow-in-the-darkverf. Met deze Smart Highway won hij in 2013 de prestigieuze Deense Index Award voor sociaal design.

Ook in zijn nieuwste werk, Icoon Afsluitdijk, speelt hij met licht. Roosegaarde raakt bijkans in vervoering als hij erover begint. Hij bracht reflecterende prisma's aan op de monumentale heftorens aan het begin van de 32 kilometer lange Afsluitdijk die permanent zullen oplichten door de koplampen van passerende auto's. Energieopwekkende vliegers dansen met hun lichtgevende staarten in de nacht en de vloer in een historische kazemat licht op waar je loopt, dankzij een laagje lichtgevende algen.

Op 17 november is de opening van Icoon Afsluitdijk, het design- en innovatieprogramma van Roosegaarde en zijn team. Het is de aftrap van de grootste opknapbeurt van de dijk door Rijkswaterstaat om Nederland tegen het water te kunnen blijven beschermen. 13 miljoen euro kostte Icoon Afsluitdijk, als onderdeel van de totale renovatie van de dijk van 800 miljoen. Melanie Schultz van Haegen sprak Roosegaarde twee jaar geleden aan tijdens de nieuwjaarsreceptie van het koningspaar in het Paleis op de Dam. Ze wilde als minister van Infrastructuur en Milieu de iconische waarde van de dijk versterken. Of hij een van de mensen wilde zijn om mee te denken.

_{Tekst gaat verder onder de foto.}

Koppelaar

Kun je trouw blijven aan je ideeën als je met de overheid samenwerkt? 'Ja hoor, ik werk veel samen met overheden wereldwijd. Dat kan best zonder een compromis te sluiten of jezelf te verloochenen. De culturele wereld staat onder druk, subsidies worden geschrapt. Het geld verplaatst zich en ik beweeg mee. Je kan kniezen of je aanpassen. Je ziet nu met Icoon Afsluitdijk wat mogelijk is. Kom met een voorstel en pak dat podium.'

Wat ben je in de kern: kunstenaar, ontwerper of entrepreneur? 'Ik voel me steeds meer een koppelaar. We gebruiken bestaande technologie en uitvindingen en plaatsen die in een nieuwe context. De energieopwekkende vliegers zijn een idee van Wubbo Ockels. Ik heb contact met zijn weduwe en daardoor kon ik zijn plannen inzien. Als een jonge hond heb ik in zijn laden lopen snuffelen. Die schakelmomentjes maken mij: hé, ik ga wat met die vlieger of met lichtgevende algen doen! Dát bouwbedrijf moet ik inschakelen! Ik trek een lijntje, meer niet, maar daardoor verandert alles. Net zoals een acupunctuurnaald een heel lichaam in beweging krijgt. Porren is wat ik doe, kietelen.'

Hoe ontstaan je ideeën? 'Vaak door een fysieke ervaring. Tijdens het diepzeeduiken met mijn vaste buddy in Indonesië zag ik in het donker lichtflitsjes door de oceaan schieten toen ik met mijn handen schudde. Het bleken algen die door mijn aanraking oplichtten. Ik ging toen zó enthousiast met mijn handen shaken dat mijn buddy dacht dat ik geen lucht kreeg. Ze heeft me meteen naar boven gesleurd.' Hij lacht. 'Mijn idee voor de Smog Free Project is ontstaan toen ik op een dag door de smog de overkant van de straat niet meer kon zien vanuit mijn studio in Shanghai. Holy shit, dacht ik, we hebben steden gecreëerd die ons vermoorden. Wat als we de grootste smogstofzuiger ter wereld bouwen?'

Hij klapt zijn laptop open en toont de tekening die hij maakte, 'ongehinderd door kennis'. Het uitgangspunt was een ballon die statisch wordt en dingen aantrekt als je erover wrijft. Daarna stelde hij een team van ontwerpers, technici en experts samen die zich bogen over de vraag: kan dit? Inmiddels bouwt een Chinese fabrikant de luchtzuiverende torens, vertelt Roosegaarde. Hoeveel er komen kan hij niet zeggen. 'Wij zijn goed in ideeën bedenken, de uitvoering en het opschalen laten we over aan andere partijen.' Een deelfietsbedrijf in Peking ontwikkelt op dit moment zijn idee voor de Smog Free Bicycle, een luchtzuiverende fiets

De oorsprong van zijn ideeën is boeiend, zeker na zijn geruchtmakende televisieoptreden in het tv-programma College Tour vorig jaar. Presentator Twan Huys provoceerde hem met filmpjes waarin bekenden zich negatief uitlieten over de ontwerper. Oud-studiegenoot Filemon Wesselink noemde hem 'een echte narcist' en fijnstofexpert Bob Ursem van de TU Delft met wie hij de Smog Free Tower had gebouwd betichtte hem ervan goede sier te maken met uitvindingen die niet van hem zijn. Het was de druppel. 'Jezus', zei Daan Roosegaarde. 'Wat zijn we aan het zeiken. Zullen we anders gewoon stoppen?' Hij stond op en liep weg. Achttien minuten later nam hij weer plaats in zijn stoel.

Dat trok de aandacht op sociale media. De helft hekelde de kwade opzet van College Tour die zich geen raad zou weten met uniek talent als Roosegaarde. De andere helft vond dat hij zich als een verwend jongetje had gedragen dat geen kritiek aankan; veel geblaat, weinig wol. Overigens liet Wesselink later weten te betreuren dat alleen zijn kritische uitingen in het filmpje waren gekomen.

Roosegaarde denkt niet graag terug aan de gebeurtenis. 'Ik ben echt een stuk van mijn naïviteit kwijtgeraakt', zegt hij.

Waarom liep je weg? Je had toch ook kunnen uitleggen hoe je te werk gaat? 'Dat heb ik wel acht keer gedaan, maar het meeste is er tijdens de montage uitgeknipt. Als ontwerper gebruik je nu eenmaal bestaande technologieën en uitvindingen. Maar ik zeg áltijd dat we met 22 man zijn bij Studio Roosegaarde en dat de namen van álle betrokkenen, ook die van Bob Ursem, op onze website staan.'

Volgens Bobs Ursem hadden jullie afgesproken dat jij hem in alle communicatie als uitvinder zou noemen en het bedrijf ENS Europe als ontwikkelaar. En dat alleen de toren eromheen jouw ontwerp was. 'Ik heb niet met hem afgesproken dat ik hem elke keer moet noemen als ik over de toren begin en ENS wordt genoemd op onze website.' Zucht: 'Ik heb niets fout gedaan, dat durf ik met droge ogen zeggen.'

Wat raakte je het meest? 'Dat mijn oprechtheid werd betwijfeld. Ik zag het niet aankomen. Twee weken eerder had ik Twan Huys aan de telefoon gevraagd waarover we het gingen hebben. Dat gaan de studenten bepalen, zei hij. Leuk, dacht ik.'

Na een stilte. 'Het doet pijn als mensen bagger over je heen gooien terwijl je denkt: het klopt niet, waarom doe je dit? Het ergst vind ik het voor de studenten. Die kwamen na afloop naar me toe: je bent onze held, als jij al zo wordt behandeld, wat moeten wij dan nog? Ik zei: je moet het júíst blijven proberen. Push het, verzet je! Wees beter dan die robots en lafaards. Durf te shinen. Ik krijg kippenvel nu ik er weer aan denk.

Ontsnappen aan thuis

Heb je er iets van geleerd? 'Ja, dat weerstand bij innovatie hoort. Ik ben een pionier en dan moet je door de weerstand heen, daar had Wubbo Ockels ook last van. Het is part of the fucking deal. En het zal alleen maar extremer worden want ik blijf mezelf en de mensen om me heen pushen tot excellentie. We maken meesterwerken: we realiseren iets wat eigenlijk niet kan.' Lachje: 'En ik heb gelukkig een paar mensen om me heen die me terugfluiten als ik diva Daan word.'

Bij Daan Roosegaarde draait alles om Daan Roosegaarde, zei Filemon Wesselink. Hij noemde je een narcist. 'Ik begrijp wat Filemon bedoelt, maar zie het niet als narcisme. Ik was op de kunstacademie in Enschede toen we elkaar leerden kennen alleen maar bezig met mijn werk. Ik was super gefocust, voelde een soort onvoorwaardelijkheid, net zoals je heel erg verliefd kunt zijn op een meisje. Cancel al je afspraken, we gaan nú naar Parijs! Dat kun je narcisme noemen, maar ik had hét gewoon helemaal gevonden.'

De kunstacademie was zijn redding, zegt hij dan. Totdat hij daar voet aan de grond kreeg, was hij dolende. Thuis kon hij niet aarden. Daniel Ferdinand Roosegaarde Bisschop, zoals hij voluit heet, groeide op in een rijtjeshuis in Nieuwkoop met twee zussen in een 'typisch EO-gezin'. Zijn vader is een wiskundeleraar met een passie voor treintjes -'de zolder was één grote treinbaan' - en zijn moeder is docent Nederlands en Duits. Ze scheidden toen hij het huis uit was.

Veel wil hij er niet over kwijt. 'Ik wil niets negatiefs over mijn ouders zeggen. Ze hebben voor me gedaan wat ze konden, dat geloof ik echt. But sometimes it doesn't work out and you make a mistake. Laten we het erop houden dat ik het thuis beklemmend vond. Ik wilde losbreken uit dat beton.'

Sinds hij op zijn 16de uit huis ging, ziet hij zijn ouders en zussen zelden. Zijn vader sprak in een Vrij Nederland-interview van een 'los-zand-gezin' en vertelde dat hij zijn zoon soms drie jaar niet ziet en een beetje via LinkedIn volgt. Zelf zei Roosegaarde: 'Soms heb je een klik, soms heb je dat niet, en als dat niet zo is, hoef je ook geen toneelstukje te gaan spelen. Ik heb gewoon mijn conclusies getrokken. Ik heb een nieuwe wereld gecreëerd.'
De natuur was zijn toevluchtsoord. Het liefst speelde hij rond de Nieuwkoopse plassen. In de winter zag hij zwanen, meerkoeten en eenden knus tegen elkaar aankruipen daar waar het water opgewarmd werd door moerasgras. 'Surrealistisch', roept hij uit. 'Die beesten houden normaal afstand, maar kwamen nu samen. They broke a rule.'

Ook in de literatuur vond hij een veilige haven. 'Ik was een echte nerd met een bril en maagd tot mijn 22ste. Ik las alles, was een spons.' Hij struinde in zijn eentje boekenmarkten af en sliep soms in het tweedehands boekwinkeltje in Amersfoort waar hij een bijbaan had. 'David, de eigenaar, was een heel fijne man: slim, klassiek geschoold, kon prachtig piano spelen. Hij was een soort leermeester. Als ik de trein naar huis miste, sliep ik in het kabinet met Russische literatuur. Mijn eenpersoonsmatrasje paste precies tussen de vier boekenkasten. Daar sliep ik, omringd door de Russen. Het was mijn droomruimte. De werkelijkheid vond ik bruut en weerbarstig. Gogol en Tsjechov brachten schoonheid en overzicht in de chaos om me heen.'

Na de havo - 'een worsteling, alleen in wiskunde B was ik goed' - woonde hij in Antwerpen, hij stopte met zijn opleiding aan de kunstacademie in Arnhem en werd van de academie in Breda naar eigen zeggen 'afgetrapt'. Ze hadden geen idee wat hij aan het doen was. 'Heel pijnlijk.' Toen hij op zijn 24ste op de AKI in Enschede werd aangenomen, kon zijn leven beginnen. Daar kwam hij in contact met slimme jongens van de TU Twente. Hij ontdekte dat hij 'iets levends' kon creëren met behulp van technologie en bouwde er zijn Liquid Space: een installatie van 8 bij 5 meter die groter en kleiner wordt en van lichtintensiteit verandert als je eromheen loopt.
'Wat ik maak definieert me veel meer dan mijn jeugd', zegt Roosegaarde stellig. 'Ik ben bezig met de toekomst, niet met mijn verleden.'

Het tweede deel van zijn achternaam gebruikt hij niet. Roosegaarde Bisschop staat in het blauwe boekje van patriciërsfamilies, maar hij maalt niet om zijn stamboom. 'Het is maar een titel, ik vind: laat ik mezelf maar eens bewijzen.' Eén link naar het verleden voelt hij toch wel, zegt hij dan. Die met zijn voorvoorvoortante Jenny Roosegaarde Bisschop, de hoofdpersoon in Hella Haases roman Heren van de thee. Ze had een theeplantage in Gamboeng die hij een paar jaar geleden bezocht na een expositie in Jakarta. 'Zij cultiveerde de ruwe grond om er thee te verbouwen. Net als ik maakte ze zich die rare, ruwe wereld eigen. In dat opzicht was ze echt een pionier. Kennelijk zit het in mijn dna. Voor het eerst voelde ik me verbonden met mijn verleden.' Met een schalkse blik: 'Zij werkte met de bevolking en ik date ze.' Pardon? 'Ik maak afspraakjes met de mooie meiden daar. Ik kom graag in Indonesië, voel me er intuïtief mee verbonden.'

Die vaste buddy die je eerder noemde, met wie je in Indonesië diepzeeduikt, is dat niet gewoon je vriendin? 'Zoiets. Ik wil er niet geheimzinnig over doen, maar zij houdt niet van de spotlights.'

_{Tekst gaat verder onder de foto.}

Voortdurend onderweg

Heb je wel tijd voor een privéleven gezien je moordende reisschema? 'Nauwelijks. Ik reis voortdurend over de wereld, heb plekken in Shanghai en Indonesië. In Nederland kom ik weinig. Als ik even de tijd heb zwem ik graag, dat zie ik als een zachte reset van mijn hoofd. Als ik in een nieuwe stad kom, bezoek ik altijd een goed restaurant, een winkel van Alexander McQueen en een museum. Dan weet ik een beetje hoe de stad in elkaar zit. Ik leef voor mijn ideeën.'

Zie je jezelf ooit vader worden? 'Ik denk wel dat ik kinderen zou willen maar niet nu. Er is te weinig tijd voor. En dan moet ik nog iemand vinden die daarbij past en dit allemaal trekt. Je moet leven volgens dezelfde intensiteit, volgens dezelfde frequentie gaan trillen. En elkaar tegelijkertijd niet platdrukken maar versterken. Een vak apart.'

Daan Roosegaarde, wit pak met koraalrood overhemd, klapt zijn boek dicht als ik kom aanlopen. Hij leest Creativity, Inc. van Ed Catmull, de oprichter van Pixar. 'Mijn nieuwe Tsjechov', zegt hij en veert op om plaats te maken op de bank in de lobby van een hotel nabij Schiphol. We hebben besloten elkaar na twee dagen nog eens te spreken. Ik heb niet op al mijn vragen antwoord gekregen tijdens ons eerste gesprek.

De ontwerper oogt vermoeid maar stuitert van de energie. Zo meteen vliegt hij naar Toronto voor de presentatie van nieuw werk. Hij knikt naar zijn rolkoffer 'vol ideeën'. Hij heeft al een uur lopen trouble shooten aan de telefoon, vertelt hij. 'Ik lijk soms een soort beach boy die het allemaal uit zijn mouw schudt, maar ik moet door 80 procent bullshit heen om tot 20 procent beauty te komen.' Hij citeert uit zijn nieuwe lijfboek: 'Een idee is als een lelijke baby die huilt, en dan is er nog het beest dat elke dag gevoed moet worden, de machinerie van huur betalen en vergunningen rondkrijgen. Die moet je in balans houden. Daar heb ik gelukkig mijn mensen voor. Zo kan ik gaan jagen op de 8 miljoen die we nodig hebben voor ons nieuwe project van Spacewaste, een soort smogstofzuiger die het heelal schoonmaakt. Dan klop ik aan bij de chief technology van Nasa, die ik tijdens mijn Ted Talk leerde kennen. Hij wil natuurlijk weten welk vlees hij in de kuip heeft.'

Wat zeg je dan tegen die chief? Roosegaarde lacht snuivend: 'I have a new obsession. It's not the smog of Bejing anymore, it's the smog of the universe. Space waste!' Ik zet mijn tanden erin en laat pas los als het gelukt is.' Wist ik trouwens al dat hij sinds kort visiting professor is aan de Tongji universiteit in Shanghai, een van 's werelds beste universiteiten? Zijn ouders hadden het op LinkedIn zien voorbijkomen, vertelt hij. 'Ze hebben me allebei een bericht gestuurd om me te feliciteren.'

Zijn ze trots? Hij kijkt bedenkelijk. 'Ze vinden het geweldig. Ze zijn docent dus dit past in hun wereld. Dat vind ik heel gaaf en tegelijkertijd denk ik: het is maar een titel, ik moet nog beginnen.'

Voelt hun felicitatie als erkenning? 'Nee. Ik heb het gevoel dat ik veel interessantere dingen heb gedaan, zoals met die algen. Ik houd van ze, maar ieder leeft in zijn eigen wereld. Ik heb zoveel moois bereikt maar bij veel van wat ik doe denken mijn ouders: wat is het nou eigenlijk?'
Na een stilte. 'Nou ja, dit is hun manier, daar moeten we blij mee zijn. Dat is bijzonder. Het is oké. Echt.'

Ik zag op LinkedIn dat je vader onlangs een wetenschapsmaster heeft behaald. Hij veert op. 'Ja, mijn vader is zich aan het bevrijden, zo cool! Hij komt uit een christelijke omgeving vol voorschriften en protocollen en moest daarin zijn weg vinden. Scheiden was al gewaagd. Scheiden is misschien niet goed maar nog altijd beter dan géén beslissing nemen. Daar wordt niemand beter van. Hij heeft me eens verteld dat mijn opa op zijn sterfbed zei: ik heb zo'n spijt dat ik geen notaris ben geworden. Ik had zo graag iets anders willen doen, maar het mocht niet, kon niet.' Zucht. 'Dat vond ik zó erg om te horen.'

Alles kan

Waarom deed hij het niet? 'Tja, waarom doen we dingen niet. It's sad. Hij runde nu eenmaal een bedrijf in Nederlands-Indië. Zelf heb ik me niet door anderen laten weerhouden. Ik heb zó vaak te horen gekregen: dat kun je niet. Dat is in het begin een enorme drive geweest. Dan stonden mijn docenten die me van de academie hadden getrapt op de gastenlijst voor mijn show in Modern Tate. Hehehe, gniffelde ik dan. Ik had ze zó kunnen afbranden. Tot mijn 30ste wilde ik bereiken, bereiken, bereiken. Ik kan het wél! Tot ik zag dat er meer mensen op de wereld waren. Ik werk nu meer samen en probeer beter te communiceren. Na een afgerond project bel ik iedereen om te bedanken. Dat is voor mij niet belangrijk, maar voor hen wel.'

Twijfel je weleens over wat je doet? 'Ja. In de taxi naar Bejing Airport denk ik wel eens: wat een megastad! Wij hebben er een toren staan, big deal. Is het wel genoeg, gaan we het wel redden? Ik ben drie jaar met mijn team beziggeweest met Smog Free Project en dan knallen we het de wereld in. Er komt een moment dat je je kindje moet loslaten en dat is fúcking onzeker.'

'Natuurlijk ken ik angsten', zegt hij terwijl we naar Schiphol lopen in de miezerregen. 'De angst om op mijn bek te gaan, om niet waar te kunnen maken wat ik beloof... Er zijn wel duizend redenen om iets niet te doen, maar daar laat ik me niet door leiden. Je moet durven vertrouwen. Jij kan me kapot schrijven en toch ga ik dit aan. Elk project bevrijd ik me weer van mijn angsten, drempels en remmingen. Zo schep ik ruimte voor mezelf. Weet je nog die boekenkasten vol Russen waartussen ik sliep? Dat was toen mijn fysieke ruimte. Nu is het de wereld. Ik ben niet langer een stipje op de bol, ik voel me onderdeel van een netwerk.'

Even later staat hij in de vertrekhal. 'Er is zo veel mogelijk', zegt Roosegaarde met een weids gebaar: 'Alles kan! Er is alleen een gebrek aan verbeelding. Daar heb ik nooit last van gehad. Ik durf te dromen.' Even later zie ik zijn witte gestalte in de menigte verdwijnen, zijn rolkoffer vol ideeën achter hem aan