Correspondent Iris de Graaf: ‘Voor mijn ogen veranderde Rusland in een soort Noord-Korea’

Sinds de nacht van de Russische inval is NOS-correspondent Iris de Graaf voor haar gevoel non-stop op televisie geweest. Aan de Volkskrant vertelt ze over haar baan, de situatie in Moskou en haar Russische oma.

Iris de Graaf (31) stroopt de mouw van haar zwarte zachtleren blazer op en laat de getatoeëerde matroesjka op haar rechteronderarm zien. Het is een aandenken aan haar Russische oma, die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers in een kamp te werk werd gesteld en na de oorlog met haar Nederlandse opa naar Nederland vluchtte. Ze heeft warme herinneringen aan haar oma, die, weliswaar in gebrekkig Nederlands, graag over Rusland vertelde. Haar huis stond vol met Russische snuisterijen, matroesjkapoppen en ze trakteerde haar kleinkinderen op exotische snoepjes die ze meenam uit de Sovjet-Unie, waar ze sinds de jaren zeventig regelmatig op vakantie ging om haar familie op te zoeken. De Graaf spreekt helder, to the point en vol vuur. Over de tatoeage heeft ze inmiddels gemengde gevoelens: ‘Ik denk nu al: oké, ik loop rond met een Russisch symbool op mijn arm. Voor mij staat het voor iets persoonlijks, maar toch bekruipt me soms het gevoel dat ik hem moet bedekken omdat het not done zou zijn.’

Alleen maar live

Iris de Graaf is Rusland-correspondent voor het NOS Journaal, de prestigieuze post die ze sinds maart 2020 bemant. Toen ze op 4 maart van dit jaar Moskou op stel en sprong moest verlaten wegens de opgelegde censuur en het risico op tot vijftien jaar cel bij gebruik van het woord ‘oorlog’ dacht ze aan haar oma. Hoe zijn we opnieuw hier beland, vroeg ze zich af. ‘Het is een totaal andere situatie natuurlijk’, relativeert ze, roerend in een cappuccino in restaurant Dauphine in Amsterdam, ‘maar de gruwelen zijn terug.’

Van haar voornemen om vooral reportages te maken over het in haar ogen onderbelichte Rusland is weinig terechtgekomen. ‘Door het aanhoudende nieuws sinds mijn aankomst in Moskou in januari 2021 moest ik bijna elke dag live. Dat vergt veel voorbereiding, ik heb me echt een slag in de rondte gewerkt. Door deze baan heb ik geen privéleven meer, alles is werk. Toch heb ik geprobeerd een vriendenkring op te bouwen, via Instagram, via andere Nederlandse en internationale correspondenten. Een goede vriendin van mij verhuisde tegelijk met mij naar Moskou, we studeerden samen Russisch. Zij werkt voor de ambassade, dat heeft mij erg geholpen. Ze heeft een gezin en dat werd een beetje mijn familie. En als het kon ging ik uit, om mensen te leren kennen en om mijn zinnen te verzetten.’ Inmiddels hebben al die mensen Rusland verlaten – gevlucht naar Georgië, Armenië, Istanbul, en Nederland.

De Graaf wordt aangeschoten door een vrouw op leeftijd. ‘Mag ik even storen? Bent u Iris de Graaf? Ik ben een kijker en misschien ben ik de honderdste of de duizendste die u aanspreekt, maar ik wil u een compliment maken. Ik zit altijd met genoegen naar u te kijken en te luisteren, u bent zo helder en zegt geen woord te veel en geen woord te weinig. En u bent niet eh… hetzerig, terwijl we natuurlijk allemaal tegen Rusland zijn, u ook waarschijnlijk, hoewel, dat weet ik natuurlijk niet zeker…’ De Graaf lacht en antwoordt diplomatiek: ‘Ik probeer er als journalist objectief in te staan, maar het is best lastig om verslag te doen van de agressor.’ ‘En wat ik ook denk’, vervolgt de vrouw, ‘is dat slechthorenden u vast goed kunnen verstaan.’

Fascinatie voor Rusland

Eerder vertelde haar moeder aan de telefoon dat De Graaf al van jongs af aan gefascineerd is door de Russische achtergrond van haar familie. ‘Helaas ben ik zelf niet tweetalig opgevoed’, zegt Lida Damstra, ‘maar ik merkte dat Iris graag de taal wilde leren, ze pikte woordjes en zinnen op van de gesprekken met haar oma en ze wilde alles te weten komen over Rusland.’

Thuis in de boekenkast stonden vertalingen van Russische auteurs als Tolstoj en Dostojevski, die Iris als scholier verslond. In de vakanties bezochten ze familie in Sotsji, terwijl haar klasgenoten naar Spanje en Italië gingen.

De echte stimulans om Russisch te gaan studeren ontstond in Turkije, waar De Graaf na de middelbare school ging wonen. Ze had er een vriendje en ging aan de slag als animator in resorts waar veel Russische toeristen verbleven. ‘Het stoorde me dat ik de taal niet sprak. De taal van mijn oma, die zo prachtig en rijk klinkt’, vertelt ze met een twinkeling in haar staalblauwe ogen.

Haar oog viel op de studie Russisch en slavistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze meldde zich aan en studeerde vervolgens, inclusief een stage, een jaar in Sint-Petersburg, waar de opleiding een uitwisselingprogramma had. Ze had er een fantastische tijd. ‘Ik woonde er in de goede periode, zo rond 2012-2013, en kon me onderdompelen in het mooie Rusland. Van repressie was ogenschijnlijk geen sprake, ik ervoer de stad als jong, progressief en hip, een beetje Berlijn-achtig.’ Na haar studie koos ze voor een master journalistiek, omdat ze niet goed wist wat ze met haar kennis van Rusland en de Russische taal moest doen. ‘Bovendien was ik er toen nog van overtuigd dat ik de beautyjournalistiek in wilde. Ik was dol op alles wat met beauty te maken had, ik had een eigen YouTube-kanaal met tutorials.’

Ze overwoog zich aan te melden voor een stage bij RTL Boulevard. ‘Ik had al bedacht ik bij de televisie wilde werken. Een vriendin van mij uit Kyiv werkte voor de Oekraïense So You Think You Can Dance. Daar begon de liefde voor tv en die glitter en glamour.’ Het werd een stage bij NOS op 3, waar ze zes maanden verslaggever was. ‘Kennelijk waren ze blij met mijn items, want ik mocht er blijven werken om NOS Stories op te zetten, waarvoor ik vervolgens items maakte over onderwerpen als sneakers en lipfillers. Maar tegelijkertijd was ik de enige werknemer bij de NOS die Russisch sprak en werd ik steeds vaker gevraagd om te vertalen. De helft van de tijd was ik aan het werk voor de buitenlandredactie, volgde ik het Russische nieuws nauwgezet en schreef ik artikelen over Rusland. Ik voelde dat ik moest gaan kiezen.’

Ze koos voor bureauredacteur Rusland, zonder te kunnen bevroeden waar dat op uit zou lopen. In 2018 ging ze voor twee weken naar Moskou om David Jan Godfroid, destijds correspondent, te ondersteunen tijdens de verkiezingen en om zelf items te maken voor online. ‘Toen ik daar liep, in die stad, en het Russisch om me heen hoorde, vond ik dat zo vet – alles waar ik goed in ben, kwam samen. Ik wist dat David Jan zou gaan stoppen en toen realiseerde ik me voor het eerst dat zijn baan misschien iets voor mij zou kunnen zijn.’

Obstakels

Toen in de loop van 2019 dat moment kwam, twijfelde ze nog lang of ze moest solliciteren. Feilloos somt ze op welke bezwaren ze voelde, met als belangrijkste punt haar levenspartner. ‘Hij is zwart, zijn roots liggen in Guadeloupe, en hij wilde per se niet meeverhuizen naar Rusland. Rusland is niet open-minded, er is veel racisme. We zijn er twee keer samen geweest; als we in een restaurant zaten vroegen de mensen naast ons om een andere tafel. Of mensen spuugden ons op straat voor de voeten. We kregen middelvingers in de metro en afkeurende blikken. Overigens is er in Nederland ook meer racisme dan we denken, dat wil ik wel even benadrukken. Ik vroeg me af of ik naar een land wilde waar mijn partner, die speciaal voor mij van Frankrijk naar Nederland is verhuisd, niet welkom is, wat dat zou betekenen voor mijn relatie.’

Er waren meer obstakels. Als bureauredacteur had ze een vast contract, dat ze moest opgeven om als correspondent aan de slag te kunnen – een aantal correspondenten werkt op freelancebasis, zo ook die in Moskou. ‘Wij zzp’ers nemen veel risico’s, we hebben geen financieel vangnet, terwijl we steeds veelzijdiger moeten zijn om in de media te kunnen werken, met name door de druk van sociale media en de vraag naar online nieuws.’ En er is een kinderwens. ‘Als vrouw ben je je daardoor heel bewust van het levenspad dat je gaat kiezen. Een paar jaar in Moskou wonen en werken heeft veel invloed op je leven.’

De dag voor de vacature sloot, werd De Graaf gebeld door haar chef. Waarom ze nog niet had gereageerd. ‘Ik was dus een serieuze optie voor ze. Terwijl ik ook wist dat het best een ding was voor de NOS om zo’n jonge vrouw, die zich tot dan toe vooral had gericht op jongeren en online, op die post neer te zetten.’

Naast haar twijfels was er ook die andere kant: ze is ambitieus en weet wat ze kan. Haar omgeving was ervan overtuigd dat dit de baan was die bij haar paste, óók haar vriend, die haar ondanks zijn ervaringen in Rusland altijd heeft gepusht. Ook haar beste vrienden vonden dat de functie haar op het lijf geschreven is. Haar vriendin Sophie Peelen verwoordt het telefonisch als volgt: ‘Iris vraagt zich voortdurend af wat mensen beweegt. Ze is een spreekbuis voor mensen die hun verhalen niet zelf kunnen vertellen en in staat schoonheid te vinden in soms grimmige omstandigheden.’ Haar moeder zag hoe de eigenschappen van Iris – nieuwsgierigheid, menselijkheid, een open blik en ook een moederlijke kant – samen zouden komen in deze functie.

Ze solliciteerde, deed een aantal screentests en werd aangenomen. ‘De NOS was nog even bang dat mijn lange blonde haar er wellicht voor zou zorgen dat ik minder autoriteit zou uitstralen. Maar ik wilde het alleen doen als ik volledig mezelf kon zijn, zowel in uiterlijk als inhoudelijk: de menselijke kant van Rusland opzoeken en niet alleen verslaan wat Poetin doet. Als vrouw hoef je jezelf niet saaier te maken om zo’n post te bemannen. Bovendien wilde ik ambitieuze vrouwen laten zien dat het mogelijk is, zo’n prestigieuze baan op relatief jonge leeftijd. Uiteindelijk vind ik het geweldig dat de NOS het heeft aangedurfd. Maar het kan op dat punt altijd beter, er werken te weinig vrouwen en te weinig mensen van kleur op hoge posities bij de NOS. Ik vind het belangrijk om me daarover uit te spreken.’

Demonstraties en arrestaties

Toen de kogel door de kerk was en ze haar koffers had klaargezet om naar Moskou te gaan, in maart 2020, ging door corona het land op slot en zat ze negen maanden te wachten voordat ze kon vertrekken. Toen ze uiteindelijk haar visum kreeg, moest ze binnen een week verhuizen. Tijdens de koudste en donkerste dagen van het jaar arriveerde ze met zes koffers in Moskou, wetend dat ze voorlopig niet weg zou kunnen. Het was de maand dat oppositieleider Aleksej Navalny werd opgepakt en het land werd overspoeld door demonstraties en de daaropvolgende arrestaties. ‘David Jan Godfroid was er nog een week om mij in te werken. Tijdens een demonstratie waarvan we verslag wilden doen, werd ik meteen opgepakt. Nadat ik mijn papieren had laten zien, werd ik weer vrijgelaten, maar het was toch een pittige confrontatie met mijn nieuwe bestaan.’

Ze raakte er al snel aan gewend dat ze voortdurend werd gecontroleerd en dat haar werk gepaard ging met een extreme hoeveelheid papierwerk, die grotendeels werd afgehandeld door haar Russische team, bestaande uit een lokale producer en cameraman. Het raakt De Graaf zichtbaar als ze zegt dat ze niets over hen kan zeggen omdat ze in gevaar zijn. Ze heeft alleen nog contact met ze over privézaken, over de oorlog wordt met geen woord gesproken.

‘Toen ik nog in Moskou was, vernamen we op een gegeven moment hoe een politiek activist werd gechanteerd door de FSB, de binnenlandse veiligheidsdienst, die opnamen van haar hadden gemaakt vanuit de airconditioner in haar huis. Zelf had ik ook twee airconditioners. Die heb ik toen meteen bedekt met hoezen. Ook tijdens ons werk merkten we aan de telefoonverbindingen dat we werden afgeluisterd. Of zagen we dat er in de muur geboord was, wat kon betekenen dat er mensen binnen waren geweest om afluisterapparatuur te installeren.’

De avond voor de inval in Oekraïne, op 23 februari, kondigde Poetin aan dat de volksrepublieken Donetsk en Loehansk om ondersteuning hadden gevraagd. ‘Het was oorlogsverheerlijking in volle glorie’, zegt De Graaf. ‘Het voelde zo dreigend, we wisten dat er iets zou gaan gebeuren. We dachten alle scenario’s klaar te hebben liggen. Ons zwartste scenario was dat er militairen naar de Donbas zouden trekken. Maar nooit dat ze Kyiv zouden binnenvallen, het zuiden zouden aanvallen. We hadden het vreselijk onderschat.’

Honderd gemiste oproepen

Ze belde de NOS met de vraag of ze op moest blijven. ‘We spraken af dat ik tot 4 uur ’s nachts dienst zou hebben. Er gebeurde niks, en ik ging slapen. Ik was doodop, sliep door mijn telefoon heen en, zo bleek later, had wel honderd gemiste oproepen van de NOS. Om half 6 stond mijn producer voor de deur: ‘Iris, het is oorlog, je moet over tien minuten live.’ Vanaf dat moment ben ik voor mijn gevoel bijna non-stop live geweest.’

Na het eerste live moment barstte ze in huilen uit. Lida Damstra weet nog dat haar dochter haar huilend belde: ‘Mama, ik wil hier weg.’ ‘Ze is vast niet blij dat ik dat vertel’, voegt Damstra daaraan toe.

‘Maar het klopt’, zegt De Graaf als ze hoort wat haar moeder vertelde. ‘Ik dacht: het is oorlog, wat doe ik hier, ik wil dit niet, ik ben hier niet klaar voor, kan ik dit, ik weet niks over oorlog. Mijn mooie Rusland was weg, het voelde als het einde van een tijdperk. Mijn moeder zei dat ik moest blijven, dat ik erdoorheen moest en dat het belangrijk was dat ik daar bleef. Zo knap dat ze haar zorgen om mij opzij heeft gezet. Vanaf toen was ik die eerste dagen elk half uur live en zag ik de situatie in Moskou snel verslechteren. Ik kon geen geld meer opnemen, de apotheken liepen leeg, winkelvoorraden slonken, mijn buitenlandse vrienden werden geëvacueerd; diplomaten, mensen die op de ambassade werken, voor KLM. Binnen een week veranderde Moskou voor mijn ogen in een soort Noord-Korea.’

Inmiddels is De Graaf ruim een maand terug in Nederland en probeert ze zo goed en zo kwaad als het kan haar werk te doen. Ook voor haar moeder verlopen de contacten met haar familieleden in Rusland steeds moeizamer, niet in de laatste plaats door de propaganda waarmee ze worden overspoeld. ‘Ze weten niet meer wat ze moeten geloven’, zegt Damstra. Ze hoopt vooral dat Iris ‘de waarheid kan blijven vertellen.’

De Graaf: ‘Ik voel me geamputeerd omdat ik mijn team niet meer heb. Ik probeer veel te volgen via Telegram, een van de weinige apps waar journalisten van onafhankelijke media nog nieuws delen. Russen die ik ken willen niet meer met me praten.’ Met verdriet in haar stem: ‘Het voelt alsof ik een vijand ben geworden.’