Nieuws
Congo krijgt zijn kunst terug, als het land erom vraagt
België is klaar met ingewikkeld doen over teruggave van roofkunst. Vrijdag heeft het kabinet besloten dat voorwerpen die België in de koloniale tijd illegaal in handen heeft gekregen, eigendom van Congo zijn. Of daar nu een museum voor is, of niet.
Al in 1878 vroeg koning Ne Kuko om zijn beeld. Een Belgische rubber- en ivoorhandelaar had een nkisi, een beeld dat door een geest wordt bewoond, buitgemaakt tijdens een strafexpeditie tegen negen Congolese chefs, waaronder Ne Kuko. Wie een nkisi in huis heeft, is een machtig mens, dus nam Alexandre Delcommune het spijkerbeeld volgens de Belgische krant De Standaard als ‘menselijke gijzelaar’ in 1883 mee naar België.
In 1973 eiste de voormalige president van Congo, Mobutu Sese Seko, het beeld terug. Ook Ne Kuko's nakomelingen zeiden dat het spijkerbeeld beter af is in Congo, waar priesters de geest in de nkisi tot leven kunnen brengen. De Congolese president Felix Tshisekedi vroeg er weer om tijdens de opening van een nationaal erfgoed-museum in Kinshasa in 2019. Maar het beeld staat nog steeds in het AfricaMuseum in Tervuren.
Baanbrekend kabinetsbesluit
Sinds vrijdag is de nkisi, samen met 882 andere gestolen objecten, in elk geval juridisch weer Congolees bezit, door een baanbrekend besluit van het Belgische kabinet over roofkunst. Thomas Dermine, staatssecretaris van wetenschapsbeleid, is voorstander van een eenvoudiger benadering dan tot dusver. Van alle onrechtmatig door België verkregen voorwerpen in de collectie van het AfricaMuseum, afkomstig uit Congo en tussen 1885 en 1960 gestolen, wordt de Congolese regering de juridische eigenaar. De voorwerpen blijven in België tot de Congolese overheid een stuk terugvraagt.
‘Of er nu wel of niet mogelijkheden zijn om het erfgoed te bewaren in Congo, heeft geen impact op het eigenaarschap. Het is niet van ons, punt,’ zegt Dermine in De Standaard.
Het gaat om 1 procent van de collectie van het AfricaMuseum, stukken die België vrijwel zeker via diefstal, geweld of oorlog heeft buitgemaakt. Van 50.000 stukken, 58 procent van de collectie, staat vast dat ze rechtmatig zijn verworven, door schenking of aankoop. Naar de 40 procent waarvan dat niet vaststaat, onderzoekt een Belgisch-Congolese commissie de herkomst.
Breuk met het verleden
Dat is een breuk met het verleden, aldus Jos van Beurden, een Nederlandse specialist in roofkunst. ‘België zegt: Congo is de eigenaar. Nederland zegt: je kunt een object terugkrijgen, maar je moet er zelf om vragen. Bovendien verloopt teruggave stroperig door jarenlang onderzoek naar de oorsprong.’
In zijn boek Ongemakkelijk erfgoed beschrijft Van Beurden hoe Sri Lanka al vier jaar moet bewijzen dat een in 1765 door VOC-soldaten buitgemaakt kanon, van de koning van Kandy, in Sri Lanka thuishoort. ‘Terwijl iedereen weet dat het roofkunst is. Keer die bewijslast om: laat Nederland aantonen dat een object legaal is verkregen. Nederland kan een daad stellen door dat kanon gewoon terug te geven.’
Dat doet bijvoorbeeld de Duitse regering en het Humboldt Forum in Berlijn, die eerder dit jaar aankondigden dat Nigeria bronzen objecten die in 1897 uit het koninkrijk Benin zijn geroofd, terugkrijgt. In andere voormalige koloniale grootmachten zoals Frankrijk en Groot-Brittannië verloopt restitutie moeizamer, maar België neemt nu de vlucht naar voren.
Als de nieuwe aanpak bevalt, wordt die uitgebreid naar voorwerpen uit Rwanda en Burundi, landen die België in de koloniale tijd tot zijn invloedssfeer rekende, en omstreden collecties in andere Belgische musea. Bijvoorbeeld de verzameling van 300 Congolese schedels, waaronder de schedel van het Congolese dorpshoofd Lusinga Iwa Ng’ombe, in 1884 onthoofd door een Belgische militair. Deze Emile Storms verzamelde hoofden van Afrikaanse chefs, die in België problematische presentaties over de superioriteit van het blanke ras ondersteunden.
Congolese diaspora roert zich
Volgens Van Beurden hebben jonge politici als staatssecretaris Dermine minder historische ballast. Dat blijkt ook uit het onderzoek van België naar de rol van de monarchie, bedrijfsleven en de missie in het koloniaal verleden, terwijl daar in Nederland minder oog voor is. Ook heeft de Congolese diaspora in België de Belgische politiek aangespoord tot spoed bij de restitutie.
Bezitterigheid, niet kunnen loslaten, angst dat de historische erfenis van het koloniaal verleden niet goed bewaard wordt in het herkomstland: ondanks dat het vorige Nederlandse kabinet besloot dat roofkunst wordt teruggegeven, hebben ‘conservatieve krachten’ in de Nederlandse museumwereld een vertragende invloed op de uitvoering, aldus Van Beurden. ‘Als een nieuw kabinet echter doorpakt, kunnen we binnen een half aar net zo ver als België zijn.’
