Conclusie factcheck over Jan Roos kan lezer op verkeerde been zetten

In het ideale geval slaat de factcheckrubriek cruciale piketpalen en brengt deze het debat vooruit: politicus X beweert dit, de redactie zocht het uit en dit zijn de feiten. In het slechtste scenario bevat de factcheck fouten en wordt deze zelf onderwerp van een klopt-dit-weldiscussie. Dat laatste gebeurde toen een uitspraak van de politicus Jan Roos op 12 januari op de site werd onderzocht. De VNL-voorman had op Twitter beweerd dat asielzoekers op kosten van de staat hun tanden kunnen laten bleken. De uitspraak was 'bijna goed', aldus de conclusie van de factcheckers, die zoals gebruikelijk werd gevisualiseerd in een metertje.

Het leidde tot een veenbrandje op Twitter, dat nog eens extra werd gevoed doordat Roos er triomfantelijk mee aan de haal ging: 'Het klopt. Iemand nog iets?' In verschillende epistels op internet - zoals 'Volkskrant doet Jan Roos gebrekkige factcheck cadeau' - werd de conclusie betwist. Het metertje had roodgloeiend moeten uitslaan ('onzin'), vinden critici. Menig lezer vroeg om een rectificatie. Ook nadat de hoofdredacteur zaterdag in zijn rubriek de factcheck had verdedigd. De inhoud deugde volgens hem wel, maar de weging ontbrak omdat het metertje alleen over de feiten gaat. Het metertje wordt voortaan vervangen door een zin waarin wel nuance past, kondigde hij aan. 'Symboolpolitiek', reageerde een criticus op mediablog De Nieuwe Reporter. De factcheckers hadden volgens hem beter hun werk moeten doen.

Of het metertje de grootste boosdoener is, valt inderdaad te betwijfelen. Hoe dan ook maken dit soort discussies - onlangs werd een factcheck van NRC uitgebreid bekritiseerd - de knelpunten bij dit genre zichtbaar.

Eerst even terug naar het stuk. Roos had van zijn tandarts in Bergen gehoord dat asielzoekers 1.000 euro vrij mogen besteden aan hun tanden, zo bleek uit een reeks tweets, waaronder deze: 'Minima laten hun kies niet trekken omdat dat niet in hun basispakket valt, maar asielzoekers laten nu hun tanden bleken op onze kosten.'

De factcheckers ontdekten dat minima in Bergen in 2016 voor maximaal 1.000 euro aan tandheelkundige kosten konden declareren, inclusief cosmetische tandzorg zoals bleken. Dit gold voor álle Bergenaren met een laag inkomen, onder wie zogenoemde statushouders, vluchtelingen met een verblijfsvergunning. Asielzoekers behoren niet tot de minima, zij krijgen maximaal 250 euro voor noodzakelijke tandzorg. Per 1 januari 2017 is het pakket voor minima teruggeschroefd naar 500 euro en valt cosmetische tandzorg er niet meer onder, aldus de journalisten (de gemeente Bergen laat nu weten dat dit verkeerd is gecommuniceerd en dat het om 800 in plaats van 500 euro gaat).

Op basis van deze informatie concludeerden de factcheckers dat er wel wat viel af te dingen op de bewering van Roos. 'Maar het meest cruciale onderdeel klopt wel', schreven ze. 'In de gemeente Bergen was het in 2016 voor asielzoekers met een verblijfsvergunning inderdaad mogelijk om tot 1.000 euro aan mondzorg te krijgen, tanden bleken was niet uitgesloten van de dekking.'

Op basis van precies dezelfde gegevens concluderen de critici dat Roos' uitspraak niet klopt.

Het feitenonderzoek naar onderdelen van Roos' bewering is op zich goed uitgevoerd, maar één aspect is ten onrechte gekwalificeerd als 'het meest cruciale onderdeel'. Die taxatiefout kon allereerst ontstaan omdat er nogal coulant is omgesprongen met het door elkaar halen van asielzoekers en statushouders. Deze groepen mogen voor sommigen een pot nat zijn, een lijsttrekker behoort het verschil wel te kennen en mag daar in verkiezingstijd op worden aangesproken.

Te meer daar Roos verkeerde termen gebruikt om een valse tegenstelling te schetsen. Hij zet de Bergense minima die 'hun kies niet trekken omdat dat niet in hun basispakket valt' (feitelijk onjuist) af tegen asielzoekers die hun tanden laten bleken (eveneens onjuist). Zowel oorspronkelijke als nieuwe Bergenaren met de laagste inkomens mochten vorig jaar cosmetische mondzorg declareren - en dit jaar dus niet meer, omdat de vergoeding te riant werd bevonden.

Bij een politieke factcheck gaat het niet louter om de feitelijke juistheid van een bewering, maar eveneens om de context en de politieke interpretatie. Het inzichtelijk maken van de politieke draai die aan de feiten wordt gegeven hoort daarbij. Wordt er - los van de feiten - een relevante misstand aan de kaak gesteld? Of wordt een incorrect beeld geschetst om er politieke munt uit te slaan? Dat politici zich bedienen van retoriek en hyperbolen kan hun tot op zekere hoogte worden vergeven. Misleiding is ernstiger.

Roos illustreert een politiek standpunt met een schijntegenstelling, die gebaseerd is op verkeerde termen en informatie die niet meer actueel is. Die conclusie had de goede verstaander uit het stuk kunnen trekken, ware het niet dat het oordeel ('meest cruciale onderdeel klopt wel', 'bijna goed') de lezer op het verkeerde been zet.

Door in de conclusie in te zoomen op één deelfeit is de fundamentele vraag over het hoofd gezien, concludeert de chef digitaal. 'We waren ons bewust van deze valkuil, maar er is toch een verkeerde taxatie gemaakt.' Dat is niet alleen de journalisten aan te rekenen, er keken drie coördinatoren mee.

Rest nog de vraag of de redactie goed is omgesprongen met de kritiek. 'Het zal jullie niet ontgaan zijn dat Jan Roos jullie factcheck gebruikt om een verkeerd beeld te verspreiden', mailde een lezer. 'Wat vinden jullie daarvan?'

De redactie is niet verantwoordelijk voor de politieke uitbuiting van een factcheck die klopt, maar wel voor een die fouten bevat of, zoals in dit geval, een verkeerde indruk achterlaat. Ruimhartig corrigeren en transparant zijn over wat er fout ging hoort sowieso bij het journalistieke proces, maar geldt in overtreffende trap voor een factcheckrubriek. Deze ontleent haar bestaansrecht aan het scheiden van zin en onzin. Betrouwbaarheid zal haar levensduur bepalen.