Commando's doen aangifte na fatale schietoefening: 'Militaire top denkt dat ze boven de wet staat'

Hennis stond al onder druk na het vernietigende rapport van de Onderzoeksraad Voor Veiligheid (OVV) over het ongeluk met een mortiergranaat in Mali, waarbij twee militairen om het leven kwamen.

'Types in Den Haag, vooral de militaire top, denken dat ze boven de wet staan', zegt Michael Ruperti, advocaat van de commando's. 'De dienstvoorschriften zijn bewust genegeerd. De verantwoordelijken moeten worden gestraft.'

De commando's nemen het de legerleiding kwalijk dat ze moesten trainen op een schietbaan die niet was gekeurd en dat klachten over de slechte omstandigheden werden genegeerd. Eerder concludeerde de OVV in een rapport over de fatale oefening dat de defensieleiding op meerdere niveaus op onprofessionele wijze is omgesprongen met de veiligheid van eigen personeel.

Na het noodlottige ongeluk werden de direct betrokkenen, de commando's dus, als verdachten aangemerkt. Dat gebeurde niet met de leidinggevenden, die allang waren gewaarschuwd voor de onveilige trainingslocatie. De commando's willen een strafrechtelijk onderzoek zodat vast komt te staan wie ervoor verantwoordelijk is dat de trainingen op de onveilige locatie toch doorgingen. Ruperti: 'Klachten zijn gebagatelliseerd of weggemoffeld. Er heerst een can-do-mentaliteit.'

Juist op die mentaliteit gaat defensie doorgaans prat. Het is een van de eerste dingen die nieuwe soldaten wordt bijgebracht vaak niet al te zachtzinnig. Van hun leidinggevende horen ze: bij defensie zien we geen problemen, maar oplossingen. Die houding is extreem belangrijk, weten militairen. Als ze op missie zijn, is er vaak geen tijd voor rust, voor bezinning. Er gebeuren onverwachte dingen en daarop moet meteen worden gereageerd. Bevelen van meerderen moeten spoorslags worden opgevolgd. Iedere seconde twijfel kan catastrofale gevolgen hebben.

Strakke machtsstructuur

Maar die grondhouding heeft ook een groot nadeel: klagen over onveilige werkomstandigheden (Ossendrecht), gebrekkig materieel (Mali) of andere misstanden is nog net geoorloofd, consequenties aan die klacht verbinden gebeurt zelden. De trainingen in het onveilige oefencentrum in Ossendrecht gingen gewoon door, de afgekeurde mortieren in Mali werden gewoon gebruikt. Can do.

Volgens veiligheidsexpert Dick Zandee van instituut Clingendael komt het gebrek aan aandacht voor bezwaren van het defensiepersoneel mede door de strakke machtsstructuur binnen defensie. 'Die strenge hiërarchie zorgt voor gebondenheid, maar heeft ook negatieve kanten die te weinig worden onderkend. Er is angst om dingen aan te kaarten. Normaal ga je naar je baas om problemen op te lossen. Bij defensie gebeurt dat vaak niet, omdat de baas geen problemen wil.'

Jean Debie van de militairenvakbond VBM herkent dat. Hij wil dat klachten over bijvoorbeeld materieel en meldingen van inspecteurs rechtstreeks bij de defensietop terechtkomen. 'Op die manier maak je ze medeverantwoordelijk voor incidenten. Ze kunnen dan niet zeggen dat ze van niets wisten. Nu blijft dergelijke informatie te vaak hangen binnen de verschillende lagen van defensie.'

Volgens Debie moeten militairen met leidinggevende rollen zich ook realiseren dat er soms dingen zijn die niet kunnen. 'Militairen hebben de neiging om altijd maar door te gaan. Dat is ze zo geleerd en dat krijg je er moeilijk uit. Af en toe moeten ze zich over die can-do-mentaliteit heen zetten en een duidelijke grens trekken.'

Dat de commando's nu de stap naar de rechter zetten zegt veel over de problemen bij defensie. Ondanks de bezuinigingen van de laatste jaren zijn veel militaire operaties en trainingen gewoon doorgegaan, volgens deskundigen soms tegen beter weten in.

'We begrijpen de onrust'

Dat er zo veel incidenten bij defensie zijn, valt volgens Zandee te herleiden naar twee oorzaken: de forse bezuinigingen en de ondoorzichtigheid van de bedrijfsvoering. 'De politiek heeft defensie in de steek gelaten door er zo veel op te bezuinigen. Daarbij komt dat Hennis ondanks meerdere pogingen geen vat heeft kunnen krijgen op de organisatie. Dat toont aan dat je de cultuur niet zomaar even kunt veranderen.'

Het doorbreken van die cultuur wordt nog een lastige dobber, denkt Zandee. In buitenlandse krijgsmachten ziet hij regelmatig vergelijkbare schandalen. De hiërarchie en de daarmee gepaard gaande carrièremogelijkheden zijn volgens hem een belangrijke factor voor 'het toedekken of afdekken van dingen die misgaan of mis kunnen gaan'. Zandee: 'De eerste reflex bij misstanden is: cohesie in de eenheid bewaren en degene die wil klikken opofferen. Doorbreek dat maar eens.'

Voor de commando's die nu de strijd met hun eigen werkgever aangaan, belooft dat weinig goeds. Defensie laat weten met hen om de tafel te willen. 'We begrijpen de onrust en gaan graag het gesprek aan.'