Coalitie loopt steeds verder vast in oplossing asielvraagstuk, Spreidingswet opnieuw vertraagd

‘Een opvanglocatie voor asielzoekers zou net zo normaal moeten zijn als een bibliotheek in je buurt.’ Het is een zin uit het ‘position paper’ van VluchtelingenWerk Nederland, ter voorbereiding op een beoogd rondetafelgesprek donderdag met de Tweede Kamer over de Spreidingswet.

Dat ideaalbeeld van VluchtelingenWerk lijkt nog ver weg, en niet alleen omdat veel bibliotheken zijn verdwenen. Over een eerlijke asielopvang per gemeente kunnen politiek en bestuurlijk Nederland het maar niet eens worden. Staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel en Migratie, VVD) had beloofd dat de Kamer voorafgaand aan het rondetafelgesprek over de ‘onderliggende regelgeving’ bij de Spreidingswet kon beschikken, maar die kwam niet.

Dat was reden voor GroenLinks en PvdA om uitstel van het gesprek te vragen. Ze kregen hun zin. Het gesprek is volgens de Kameragenda voorlopig verschoven naar 1 juni, maar ook die datum zal niet worden gehaald. Van der Burg heeft de Kamer geschreven: ‘Beoogd wordt om de onderliggende wetgeving op korte termijn, maar op zijn vroegst volgende week in de ministerraad te bespreken.’ Dat is vrijdag 2 juni. Pas daarna gaan de stukken naar de Kamer.

Verkeerde prikkels

In totaal elf bestuurlijke gremia en adviesraden zouden donderdag naar de Kamer komen, en acht daarvan leverden vooraf op schrift hun standpunt over de Spreidingswet aan. Van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) tot de Raad voor het Openbaar Bestuur, en van VluchtelingenWerk tot het College voor de Rechten van de Mens, alle acht zijn ze het erover eens dat het wetsvoorstel verkeerde prikkels bevat en niet solidair is – nog afgezien van technische onduidelijkheden in het voorstel, die Van der Burg met zijn aanvullende stukken beloofde weg te nemen.

Het komt erop neer dat heel bestuurlijk Nederland asielzoekers evenredig over het land wil kunnen verspreiden, maar dat niemand vindt dat het huidige wetsvoorstel dat op een uitvoerbare manier regelt. Ook de Raad van State stelde al vast dat de wet ‘onnodig complex’ is. Met de nieuwe vertraging raakt zelfs invoering per 1 januari 2024 uit beeld, en dat is al een jaar na de beoogde ingangsdatum van de wet.

Het kabinet is er altijd duidelijk over geweest dat de ‘Wet gemeentelijke taak mogelijk maken asielopvangvoorzieningen’, zoals de Spreidingswet voluit heet, een wankel compromis is tussen de onderling sterk verdeelde coalitiepartijen VVD, D66, CDA en ChristenUnie. Toch zullen die partijen op enigerlei wijze aan de kritiek tegemoet moeten komen. Steen des aanstoots bij de uitvoerders is vooral de extra uitkering voor gemeenten die voorop lopen in het aanbieden van structurele opvang voor minstens vijf jaar.

Financiële bonus

In het kabinetsplan maakt het ministerie aan het begin van een kalenderjaar een raming van het aantal te verwachten asielzoekers. Die schatting leidt tot een opvangtaak per provincie. De commissaris van de koning, die in deze rol ‘rijksheer’ heet, gaat daarna aan de slag met een verdeling per gemeente. Gemeenten die meer plek bieden dan redelijkerwijs verwacht mag worden, krijgen een financiële bonus.

Maar gemeenten die niet meteen hun vinger opsteken, worden ongemoeid gelaten. Duikgedrag blijft zo onbestraft. Pas in een tweede fase, als er onvoldoende opvangplaatsen zijn aangeboden, komt dwang om de hoek kijken. Dat gebeurt dan weer door het Rijk – lees: de staatssecretaris.

Om het kabinet tegemoet te komen, hebben de VNG en het Interprovinciaal Overleg (IPO) een alternatief op papier gezet. De financiële prikkel komt daarin pas aan het eind van de tweede fase in beeld, om gemeenten die iets extra’s doen te belonen – maar dan moet de wettelijke taak dus zijn vervuld. Ook het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) zoekt daar de oplossing. ‘Het COA ziet graag dat de systematiek wordt aangepast. Bijvoorbeeld door bij de inwerkingtreding van de Spreidingswet iedere provincie (en daaruit volgend iedere gemeente) direct een definitieve opgave te geven.’

Lokale bevolking

Maar de dwang naar voren halen is met name voor de VVD-fractie steeds een brug te ver geweest. De fractieleden krijgen van hun achterban te horen dat het draagvlak voor opvang in veel gemeenten ontbreekt. Zij hebben hun handen al vol aan het huisvesten van statushouders en Oekraïners, en hebben daarnaast vaak wachtlijsten voor de lokale bevolking.

Intussen worden Van der Burgs waarschuwingen al werkelijkheid. In de nacht van maandag op dinsdag hebben 33 asielzoekers in Ter Apel op stoelen geslapen. Afgaande op de gebeurtenissen van vorig jaar lijkt het moment dat buiten moet worden geslapen dan niet ver weg meer.

Van der Burg heeft beloofd dat zulke taferelen in Ter Apel niet meer zullen voorkomen. Hij schreef woensdagavond aan de Kamer dat de hal Expo Assen per 1 juli beschikbaar komt als ‘voorportaallocatie’ voor Ter Apel, met een capaciteit voor vijfhonderd personen. Om in diverse opvanglocaties bedden beschikbaar te maken, sluit hij het onderbrengen van statushouders in hotels niet uit. ‘In het uiterste geval zullen ook asielzoekers – desnoods ongevraagd – in hotels worden ondergebracht.’

Met name die laatste zin toont hoe hoog de nood is, vooral omdat Van der Burg schrijft dat hij ook gemeentelijke restricties voor bepaalde doelgroepen ‘desnoods ongevraagd’ gaat negeren. In feite kondigt hij al dwang aan. Rugdekking van de Spreidingswet valt daarbij voorlopig niet te verwachten, gelet op de politieke patstelling. Over de wet kunnen ook nog schriftelijke vragen worden gesteld. Behandeling in Tweede en Eerste Kamer is voorlopig ver uit zicht.