Chaos in de rechtbank door inzet van minder goede tolken: ‘Vostro Onore, sono innocente’

Hij wist niks van de verdovende middelen af, zo verzekerde de Italiaanse man de rechter. Het was 20 juli en hij werd door de officier van justitie ondervraagd in de rechtbank in Haarlem vanwege een lading heroïne, aangetroffen in zijn koffer op Schiphol. Wat er vervolgens gebeurde, daar is advocaat Sarah Kuijpers nog verbaasd over. De tolk van dienst – haar Franse accent viel meteen op – schraapte haar keel en vertaalde: ‘Jazeker, ik wist van de verdovende middelen af.’ Het toeval wil dat Kuijpers zelf Italiaans heeft gestudeerd. Het is een ongebruikelijke zet om een tolk te onderbreken, ‘maar ja, ik moest wel’.

De tolk was niet geregistreerd. Dat werd Kuijpers duidelijk toen ze aan het begin van de zitting moest worden beëdigd door de rechtbank. Na het voorval reageerde ze ook nog gepikeerd: ‘Dan had de raadsvrouw maar zelf moeten vertalen.’

Kuijpers: ‘Nee, ik heb niet de indruk dat ze vaker strafzaken deed.’ Het incident staat volgens Kuijpers niet op zichzelf: ‘Laatst moest er weer een zaak aangehouden worden, ditmaal vanwege een gebrekkige tolk Engels.’

Het is chaos in tolkenland. Oorzaak is een reeks maatregelen die minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid heeft doorgevoerd. Door het openstellen van het officiële Register van beëdigde tolken en vertalers voor lager gekwalificeerden (B2-niveau in plaats van C1), door tolken toe te staan te onderhandelen over het voorheen vaste uurtarief (43,89 euro, werd soms licht van afgeweken) en het aanbesteden van tolkopdrachten aan commerciële bemiddelingsbureaus, hoopte de bewindsman dat er meer kwaliteitstolken beschikbaar zouden komen voor justitie. Driekwart jaar later heeft de Raad voor Rechtsbijstand twee commerciële ‘intermediairs’ in de arm genomen die het tolk- en vertaalwerk organiseren en lijken de meeste maatregelen juist averechts te werken.

Tolken accepteren het niet langer. Deze week demonstreerden ze in Leeuwarden, Amsterdam, Den Haag en Arnhem. Wat zijn de ongewenste effecten van de regeling?

1: Marktwerking leidt niet tot hogere tarieven voor de beste tolken

Tolk Spaans Heleen Sittig (58) doet haar werk al bijna dertig jaar, waarvan nu negen als beëdigd tolk. Ze werkt het liefst voor rechtsbijstandszaken, omdat er altijd wat op het spel staat. De asielzoeker die voor het eerst vertelt wat hem is overkomen, een verdachte die een celstraf boven het hoofd hangt. Vóór de aanbesteding deed ze diverse opdrachten per week. Sinds 1 juli heeft Sittig precies één opdracht gekregen.

Een andere tolk, die uit angst om nog minder werk te krijgen niet met haar naam in de krant wil, heeft dezelfde ervaring: ‘Ik heb nog geen 10 procent van het aantal klussen dat ik voorheen deed voor de Raad voor Rechtsbijstand.’

Sittig rekent een tarief van 82 euro per uur bij Global Talk, het bureau dat de aanbesteding heeft gewonnen voor tolkdiensten voor de Raad voor Rechtsbijstand in Zuid-Nederland. Dat lijkt misschien veel, maar vaak word je ingehuurd voor 10 minuten (en ook zo uitbetaald), legt Sittig uit. Ook is het zwaar werk: rechtsbijstandstolken vergt uiterste concentratie en fouten zijn funest. Ter vergelijking: in Duitsland is 85 euro het standaardtarief. En psychologen die op oproepbasis onderzoek doen bij verdachten krijgen in Nederland bijna 100 euro per uur. Sittig: ‘Door marktwerking zouden de beste tolken ook meer gaan verdienen. Daar blijkt niks van waar. Iedereen die met een hoger eigen tarief een overeenkomst heeft, wordt niet meer gebeld.’

Wie wel aan de bak komen? B2-tolken, blijkt uit navraag. Niemand wil met naam en toenaam in de krant, maar een tolk die 50 euro per uur vraagt, heeft zeker 15 procent meer opdrachten dan voorheen, zegt ze. En ook een andere B2-tolk, die bij één van de twee commerciële bureaus zit, is tevreden: hij heeft ineens een stuk meer opdrachten. Ook hij krijgt ongeveer 50 euro per uur.

Astrid van Rossum, algemeen directeur van Global Talk, wil niet veel loslaten maar legt de bal bij de opdrachtgever. Global Talk levert naast werkzaamheden voor de Raad voor Rechtsbijstand ook diensten aan bijvoorbeeld het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA). ‘Afhankelijk van het contract met de opdrachtgever’ bepaalt het bureau aan wie ze de voorkeur geeft: een C1-tolk die 80 euro per uur kost of een B2-tolk van 50 euro.

Zowel Global Talk als AVB, de intermediair in Noord-Nederland, zegt het door het ministerie gestelde doel van de minimale inzet van C1-tolken te halen. Volgens het ministerie en de bureaus is dat percentage op 79 gesteld. Een getal dat de wenkbrauwen doet fronsen bij de Orde van Registertolken en -vertalers, een belangengroep met meer dan vijfhonderd leden. Er wordt gerommeld met de cijfers om hun straatje schoon te vegen, vinden ze daar, eerder werd in hun bijzijn nog over 70 procent gesproken. Het ministerie stelde toen dat dit doel gehaald werd: 73 procent van de ingezette tolken zou C1-niveau hebben.

Op het verzoek van de Volkskrant om cijfers te overleggen die aantonen dat ze aan de gestelde doelen voldoen, wilden Global Talk en AVB niet ingaan. Ook de vraag om één tevreden C1-tolk met een beduidend hoger uurtarief dan het minimumtarief aan te dragen, bleef onbeantwoord.

2: Het Openbaar Ministerie in overtreding

Voor de Raad voor Rechtsbijstand, het Openbaar Ministerie, de IND en de politie geldt een verplichting om in straf- en asielzaken een C1-tolk te in te zetten als deze beschikbaar is. Alleen in uitzonderingssituaties mogen deze instanties uitwijken naar een B2-tolk. Maar in de eerder genoemde heroïnezaak gebeurde zelfs dat niet. Was er dan in heel Nederland op dat moment geen goede tolk Italiaans beschikbaar?

Navraag bij het OM Rotterdam levert inzicht in de werkwijze op. De administratief medewerker van dienst, die tolken regelt voor zittingen, vertelt dat ze de opdracht krijgen om net zo lang door te bellen ‘tot iemand het voor het ‘vaste’ tarief doet’.

Daarbij wijken ze dus uit naar tolken op noodlijsten, geheel buiten het officiële register om. Een woordvoerder van het Openbaar Ministerie Parket-Generaal zegt dat dit alleen in noodgevallen gebeurt. In ‘95 procent van de gevallen’ gaat dat anders. De administratief medewerker zegt echter dat de noodtolken soms ook de voorkeur krijgen boven C1-tolken, vanwege praktische redenen, zoals de reistijd van de tolk. ‘Als je op een gegeven moment naar Groningen zit te bellen, wijk je liever uit naar een niet-geregistreerde tolk die dichterbij woont, ja.’ Deze handelwijze is tegen de regels.

3: Commercieel bureau dreigt met juridische stappen om tolken het zwijgen op te leggen

Intermediair AVB heeft niet graag dat tolken onderling over tarieven praten. Sterker nog, het wordt hun contractueel verboden. Heel gebruikelijk, vinden ze bij AVB. Volgens de Orde van Registertolken en -vertalers is het een methode om de tarieven te drukken. Tolk en voorzitter van de Orde Fedde Dijkstra: ‘Ze willen vooral niet dat wij mondiger worden.’

Dat bleek toen Dijkstra zich kritisch uitliet over AVB in een artikel in de Leeuwarder Courant. Hij sprak onder meer over ‘extreem lage tarieven’. Ook stuurde de Orde een brief aan alle advocaten om hun erop te wijzen dat het begrip ‘registertolk’ niet langer C1-niveau verzekert. De Orde vermoedde dat advocaten daar niet van op de hoogte waren. Ook adviseerde de Orde, na inzage in de door AVB voorgelegde overeenkomsten, om deze niet te tekenen.

Toen er vervolgens ook enige kritische berichten van tolken op sociale media rondgingen, was dat tegen het zere been van AVB. Bestuursleden van de Orde kregen een sommatiebrief op de mat waarin gedreigd werd met juridische stappen. Volgens AVB voert de Orde een ‘hetze’ en een ‘lastercampagne’ en was er ‘vertrouwelijke informatie’ gedeeld. De brief, in handen van de Volkskrant, wordt afgesloten met: ‘Ten overvloede merk ik nog op dat de inhoud van deze brief vertrouwelijk is en niet met derden mag worden gedeeld.’

Op het antwoord van het advocatenbureau van de Orde, waarin alle claims van AVB stapsgewijs van repliek worden gediend, inclusief de terugkerende aanspraak die AVB doet op geheimhouding, werd niet meer gereageerd door AVB. Algemeen directeur van AVB Isabella van Rooij wil niet ingaan op de vraag waarom ze met juridische stappen dreigde, wel dat ze zich niet kan vinden ‘in de felle kritiek die door de Orde is geuit’.

4: De laatste tolk Fries

Fedde Dijkstra, tolk Fries en Duits en voorzitter van de Orde, weigert om nog langer werk te verrichten voor het minimumtarief. De twee andere C1-tolken Fries verklaarden zich solidair, waarmee voorlopig een eind kwam aan die taal in de rechtbank. Dijkstra: ‘Er zijn Friese mensen die moeite hebben om zich in het Nederlands te uiten. Zij kunnen in de rechtszaal nu op niemand terugvallen.’

In Friesland, waar nog altijd fel wordt gestreden voor erkenning van de Friese taal, sloeg het nieuws in als een bom. Minister voor Rechtsbescherming Sander Dekker ziet het probleem niet. Hij heeft ‘alle vertrouwen dat het nieuwe tolkensysteem de rechtspleging waarborgt’. Ook zegt hij dat er bij de rechtbank Noord-Nederland voldoende ‘rechters en griffiers met een actieve beheersing van het Fries’ werken. Dijkstra: ‘Onzin. Bij het gerechtshof in Leeuwarden zijn er nauwelijks raadsheren die het Fries verstaan.’

5: Brede zorg om de kwaliteit van de rechtsstaat

Stefan Koolen is advocaat asiel- en migratierecht en werkt veel met tolken. ‘Als ik eerlijk ben: het niveau van de tolken is gewoon gedaald de laatste tijd’, zegt hij. Het valt hem op dat hij sinds de nieuwe regeling soms een uur met AVB aan de telefoon hangt voor een tolk, waarna alsnog blijkt dat niemand beschikbaar is. ‘Achteraf hoor ik van tolken die ik ken dat ze gewoon beschikbaar waren.’ Ook hij vermoedt daarom dat alleen tolken die vlakbij het minimumtarief zitten worden ingezet. De gevolgen zijn volgens Koolen duidelijk: ‘De rechtspraak lijdt hieronder.’

Volgens Jeroen Soeteman, voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten, is er sprake van een systeemfout: ‘Als het doel van je bedrijf niet de kwaliteit van de rechtspraak is, maar het zo efficiënt mogelijk koppelen van tolken aan opdrachten, dan zou ik het ook wel weten.’

Tweede Kamerlid Michiel van Nispen (SP) diende donderdag een motie in. Hij eist een ‘eerlijker tarief’ voor tolken en vertalers. ‘We zagen dit met zijn allen aankomen’, zegt hij telefonisch. ‘Om de kwaliteit van de rechtsstaat te waarborgen moeten we fatsoenlijke tarieven betalen en de marktwerking er uit halen. Het is de hoogste tijd om dit recht te zetten.’