Bolkesteins Blues - de erfenis van een politicus

Boven het zwevend toilet van Frits Bolkestein hangt een stuk papier met de tekst: Op deze knop drukken voor een korte toespraak van Donald Trump.

'Ach ja, the Donald', zegt hij. 'Ik vind de man een verschrikking. Een groot kind. Maar hij heeft een vast electoraat van ongeveer een op de drie Amerikanen die stemmen. Al schiet Trump op Times Square zomaar met een revolver op voorbijgangers en al start hij een handelsoorlog: de armsten, de mensen in de onderlaag, zouden achter hem blijven staan. Hij wordt gesteund door burgers met sterke onlustgevoelens, die overal achter in de rij staan en aan het kortste eind trekken. Zij zitten vol ressentiment. Die mensen hebben wij hier ook - ze stemmen op Wilders, Baudet, de SP. Die kramen ook onzin uit. Waar het in Nederland aan onbreekt, is werkelijke aandacht voor de vraag wat mensen motivéért op dergelijke politici te stemmen.'

Ooit werd de man tegenover ons door Playboy omschreven als 'de meest aantrekkelijke politicus voor vrouwen'. Hij lacht er besmuikt om. lnmiddels is hij bijna 85. Brozer, trager, maar nog every inch a gentleman.

'Ik loop niet zo goed meer', mort hij. 'Ik heb een stok. Een wandelstok. Drie zelfs. In dat opzicht lijk ik op Winston Churchill, mijn held. Het aardige is: in de trein of metro hoef je maar met die stok te zwaaien of mensen staan voor je op. Overigens zullen jullie je afvragen waarom ik er een beetje deftig uitzie, in driedelig pak met stropdas. Denk niet dat ik me speciaal voor de Volkskrant zo heb uitgedost. Die illusie moet ik wegnemen. Ik ga vanavond naar een borrel van de Britse ambassadeur.'

Aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen treffen we de liberale nestor in zijn pied-à-terre aan de Amstel. Hoe beziet hij anno 2018 het politieke landschap - van stad en land tot Brussel en Washington? En welke rol heeft Bolkestein in zijn eigen ogen gespeeld bij de radicalisering, de polarisatie en de versplintering van de Nederlandse politiek?

'De belangrijkste vraag bij de komende verkiezingen is niet hoe de grote landelijke partijen het zullen doen', zegt hij. 'Dé kwestie is: hoe ver reikt de invloed van lokale partijen? Het wordt steeds moeilijker voor VVD, CDA en PvdA om overeind te blijven. Hoe worden lagere overheden straks geleid? That's the question. Ik ben er niet van overtuigd dat die lokale partijen garant staan voor consistent bestuur. Dat vind ik een punt van zorg. De vergruizing van de politiek zie je ook landelijk: de flanken overvleugelen het politieke midden.'

Is de PvdA na de historische nederlaag van vorig jaar nog te redden?

'Mijn socialistische vrienden zeggen: neen. Ik begrijp dat pessimisme. Wie is de leider van de Partij van de Arbeid? Asscher - schijnt. Maar hij is onzichtbaar! Het is allemaal niet overtuigend wat hij zegt en doet. Elke keer dat hij voor de interruptiemicrofoon staat, is het of hij in huilen gaat uitbarsten. Maar het is al veel eerder misgegaan met de PvdA. De partij heeft in de jaren zeventig en tachtig de fatale fout gemaakt nadrukkelijk te kiezen voor de Nieuwe Nederlanders, en daarmee haar klassieke electoraat in de steek te laten. Socialistische politici gingen voor de nieuwkomers zorgen en dat had een weerslag op werk, huisvesting en al dat soort zaken meer. Traditionele PvdA-stemmers zagen hun eigen wijk verkleuren en veranderen en dachten: krijg de pest. Die stemmen nu vooral op Wilders of de SP.'

Dit lijkt Schadenfreude.

Minzame haviksblik: 'Welnee. Ik sta absoluut niet te juichen bij deze ontwikkeling. Ik was medeverantwoordelijk voor twee paarse kabinetten en kon goed overweg met Wim Kok. Het was een beetje een brompot, maar je hád wat aan hem. Ik zie veel liever een verstandige, goede, gematigde PvdA dan al het kleine grut dat nu overal verschijnt. Nederland heeft voor goed bestuur een grote sociaal-democratische partij nodig.'

Thierry Baudet is the new kid on the block. Hoe kijkt u als oude liberale voorman naar zo'n jeugdig gezicht van Forum voor Democratie?

'Hij speelt mooi piano. Misschien had hij zich daartoe moeten beperken.' Hij lacht om zijn eigen woorden. Dan: 'Baudet is een snake oil-verkoper. Snake oil staat in Amerika voor onzin, voor iets dat niet deugt. Trump is daar hét voorbeeld van. Ik ontken niet dat Baudet een aardig voorkomen heeft en lef toont en zo. Dat is belangrijk in de politiek. Maar hij zegt dat wij uit de Europese Unie moeten. O ja? Hoe dan? En waarom zou dat goed zijn voor een handelsnatie als Nederland? Het slaat gewoon nergens op.

'Maar goed, hij provoceert. Minister Ollongren van D66 heeft een stommiteit begaan door Baudet aan te pakken omdat hij zou discrimineren. Kritiek hebben op een individueel Kamerlid, dat moet een minister nooit doen. Zij moet regeren. Onverstoorbaar zijn. Politici als Baudet moet zij gewoon laten zwemmen.'

Bolkestein klinkt bluesy. 'Helaas zegt mijn politieke instinct dat Baudet in de toekomst veel stemmen gaat krijgen. Hij zal een groot deel van het PVV-electoraat overnemen. Wilders heeft zich in de voet geschoten. Zijn té felle afkeer van de islam doet velen in Nederland - ook mij - denken: dit past niet bij ons land. Wij hebben godsdienstvrijheid. En dan die opmerkingen over kopvoddentax, minder Marokkanen en een verbod op de Koran, hou op, zeg. Wilders heeft ook helemaal geen aantrekkelijke persoonlijkheid. Het is hard, negatief, cynisch. Baudet heeft wél een aantrekkelijke uitstraling. We zijn nog lang niet klaar met hem.'

Maar Nederland heeft Rutte, onderstreept Bolkestein. 'Inhoudelijk is hij een buitengewoon goede minister-president en hij is de man die de boel bij elkaar houdt. Of het nu om verschillende mensen of verschillende partijen gaat. Dat is een prestatie van formaat.'

Vrijwel geen premier vóór Rutte raakte zo veel ministers en staatssecretarissen kwijt. Bovendien verloor hij de voorzitter van zijn partij en de VVD-voorzitter van de Tweede Kamer.

'Dat had mijns inziens niet gehoeven. De bonnetjesaffaire die Teeven, Opstelten, Van der Steur en Van Miltenburg nekte, was much ado about nothing. Opgeblazen! Het opstappen van Hennis en Zijlstra was wél ernstig. Met name Zijlstra. Ik ben tegen liegen, zelfs in de politiek, en hij loog. Dat is verwerpelijk.'

Rutte was al een tijdje op de hoogte van die leugen. Hij deed niets.

'Mja. Daarmee heeft hij de mogelijkheid laten passeren om Zijlstra ertoe te brengen openheid van zaken te verschaffen vóór de Volkskrant hem dwong. Dat is een misser. Zeker. Ook voor Rutte geldt: niet liegen, ook niet verzwijgen. Willen jullie soep? Een croissantje?'

Zijn persoonlijk medewerkster Madelon serveert de lunch. Bolkestein stoomt door: 'Mark hield laatst een sterk verhaal over Europa. Ik zou zelf hier en daar een ander woord hebben gebruikt, maar hij zegt in essentie wat ik zeg: weg met een nog sterker verenigd, federaal Europa. Hij vormt zo het gewenste tegenwicht voor de Franse president Macron, die juist veel méér Europese integratie wil, inclusief een aparte minister van Financiën en een speciaal parlement voor de eurozone. Daar ben ik als de dood voor. En de Duitsers durven de Fransen niet tegen te spreken, hè. De oude bondskanselier Kohl zei ooit: 'Ich weiss dass der Euro nicht gut ist für Deutschland, aber wir brauchen Freunde in Europa.' Die houding zie je terug bij Merkel: tientallen jaren na de oorlog heeft Duitsland nog steeds een minderwaardigheidscomplex. Laat ik het zo zeggen: de Holocaust is de vader van de euro.'

Speculaties blijven de ronde doen dat Rutte op termijn voorzitter van de Europese Commissie wil worden.

'Wil hij niet. Heeft hij persoonlijk tegen mij gezegd. Omdat hij wars is van... gedoe. Ik weet het uit eigen ervaring: de Europese Commissie bemoeit zich met 1.001 zaken die spelen tussen de 28 lidstaten. De ene keer moet de één gelijk krijgen, de andere keer de ander. Het kan bijvoorbeeld zoiets prozaïsch betreffen als de vestigingsplaats van een agency dat beslist over medicijnen - waarvoor Italië en Nederland in aanmerking kwamen. Elke keer weer die arbitrage, dat is vervelend werk. Ik vind het wel jammer dat Mark het niet ziet zitten om Juncker op te volgen. Als bindend figuur heeft hij de capaciteiten.

'De rol van Donald Tusk, president van de Europese Raad, is meer iets voor Mark. Dan praat je over de grote lijnen van de EU, over vergezichten. De opvolger van Tusk wordt volgend jaar al gekozen, door de premiers van alle lidstaten. Mijns inziens zouden onze ambassadeurs in die landen zo snel mogelijk moeten gaan lobbyen. Het is in het belang van Nederland; wie weet zijn ze daar al mee begonnen. Dat hangt af van de vraag of het inderdaad de wens is van Rutte om medio 2019 in de voetsporen van Tusk te treden. Mark moet dan zijn collega-premiers bewerken - dat kan hij als geen ander.'

_{Lees verder onder de foto.}

Als het gaat om de westerse waarden is Bolkestein altijd stellig geweest. Een van zijn meest controversiële stellingen: 'onze' beschaving is superieur aan de islamitische.

'Daar blijf ik bij', zegt hij. 'Ga maar naar het Midden-Oosten, ga maar kijken. Het is een puinhoop. Dictatuur, onderdrukking van vrouwen, lage economische groei. Hoeveel Nobelprijswinnaars komen uit het Midden-Oosten?'

Slechts 75 jaar geleden hadden 'wij' Auschwitz. Zo'n poging tot uitroeiing van een compleet ras, op industriële wijze, is in de Arabische wereld nooit voorgekomen. Kun je dan spreken over superioriteit?

'Ik poets die schandvlek zeker niet weg. Maar ik heb het over de huidige situatie. De enige maatstaf voor mij is: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Zo bezien lijkt het mij duidelijk dat de westerse cultuur momenteel op een veel hoger plan staat. Waarom willen zovelen uit het Midden-Oosten naar Nederland komen? Omdat het hier beter leven is dan daar.'

Al een kleine veertig jaar woedt het debat over het vreemdelingenvraagstuk. 'In Denemarken zijn ze er helemaal klaar mee', schreef Volkskrant-columnist René Cuperus onlangs. 'Een land dat sterk op ons lijkt, heeft vastgesteld dat de migratie- en integratieproblematiek over een totaal ander boeg moet worden gegooid. De Deense regering heeft met steun van de oppositie een 22-puntenplan gelanceerd, dat een eind moet maken aan de paralelle migrantensamenlevingen. Men wil af van tweederangs burgerschap. Een einde aan de kansenongelijkheid. Uiterlijk 2030 moeten alle getto's weg zijn. En dus komt men met een grootscheeps programma van stadsontwikkeling en nieuwbouw. Met verplichte kinderopvang en taalonderwijs voor koppelteken-Denen. En met een omstreden aanpak van getto-criminaliteit, waarbij men zelfs dubbel zware straffen overweegt (...). Geen niet-Westerse migratie meer.'

Bolkestein knikt. 'Heel verstandig van die Denen. Waarom doen we dat niet ook in Nederland? Waarom laten we het bij losse maatregelen? Wie formuleert een partijen-overstijgend initiatief om tot een samenhangend, breed gedragen Deltaplan te komen? Ik zeg maar even Deltaplan, want Nederlanders houden van dat woord. Ik zou er vóór zijn als mijn eigen partij het voortouw neemt. Binnen of buiten de Tweede Kamer.

'Ik denk nu even aan mijn eigen geschiedenis. Op 1 april 1990 werd ik fractievoorzitter. Niet lang daarna gingen we met verschillende partijleiders op reis naar de Sovjet-Unie, naar Alma Ata. Daar nam ik Wöltgens van de PvdA, Brinkman van het CDA en Van Mierlo van D66 elk apart voor een wandeling. 'Hoor eens', zei ik, 'de migranten en integratie vormen een heel groot probleem, dat moeten we samen aanpakken.' Ze deden niet mee, er gebeurde niks. Toen dacht ik: dan ga ik zelf aan de gang.'

Wat was destijds uw doel?

'De heersende gedachte was toen: integratie met behoud van eigen identiteit. Dat riepen de politiek-correcte 'experts'. Ik had één minuut nodig om te zien dat dat onzin was. Wie integreert, verandert zijn identiteit. Ik begreep niet hoe je dat anders kon zien. Veel mensen vonden mij moedig dat ik dat durfde aan te kaarten. Moedig? Hoezo moedig?

'Het misverstand is dat integratie gelijkstaat aan assimilatie: geheel opgaan in de Nederlandse samenleving. Tsja. Vroeger had je geassimileerde Joden. Die waren waren totaal vernederlandst. Wat is er mis met geassimileerde Marokkanen? Gewoon een familie waarin iedereen studeert of werkt, goed Nederlands spreekt, zonder crimineel verleden... Natuurlijk kunnen ze islamitisch zijn, waarom niet? Joden gaan toch ook naar de synagoge?'

In een recent proefschrift stelt socioloog Merijn Oudenampsen dat Bolkestein het pad heeft geëffend voor Nieuw Rechts. Hij zou het klimaat hebben geschapen waarin de opkomst van Fortuyn, Wilders, Baudet en andere populisten mogelijk werd.

'O god, die man, hou op. Deze Oudenampsen is een dwaas. Hij doet allerlei beweringen, vooral in mijn richting, die hij absoluut niet kan waarmaken.'

Uw oud-medewerker en geestverwant Joshua Livestro vindt dat u er serieus op in dient te gaan: 'Heeft Bolkestein met het lanceren van het debat over de islam en de immigratie begin jaren negentig niet krachten opgeroepen die hij uiteindelijk niet heeft kunnen beheersen?'

Voor het eerst valt Bolkestein stil.

'Op zich is de vraag die hij opwerpt interessant. Moeten mensen met een robuuste mening zich verantwoorden voor het effect dat die mening oproept? Ik heb daar zelf over geschreven. Was Nietzsche met zijn filosofie over strijd en Übermensch medeverantwoordelijk voor het nazisme? Het antwoord is: nee. Nietzsche was helemaal geen antisemiet. Wacht, ik pak dat boek er even bij.'

Bolkestein staat op en begeeft zich moeizaam naar een wand vol boeken. Van zijn bureau pakt hij een leesbrilletje.

'Hier, deze passage is interessant. 'Het vaststellen van de causale kracht van ideeën in de geschiedenis is nog steeds omstreden. Het lijkt echter wel zo te zijn dat de werken van Nietzsche hebben bijgedragen aan het ontstaan van een geestelijk klimaat waarin het nazisme tot stand kon komen.''

Ongelovig staart hij naar de pagina. Begrijpelijk: de tekst is in tegenspraak met wat hij net beweerde.

Dit is precies het verwijt dat u krijgt. U zou stevig hebben bijgedragen aan het geestelijk klimaat waarin het rechts-populisme tot bloei kwam.

'Nee. Ik vind van niet. Daar had ik te weinig betekenis voor... Misschien heb ik de ban gebroken, maar dat wil niet zeggen dat ik de wegbereider was van Wilders of wie dan ook. Tot op zekere hoogte ben je verantwoordelijk voor de impact van je woorden, maar zeker niet voor de ontsporingen.'

Livestro is niet de enige die vindt dat u deze stelling moet uitwerken. Om een tegengeluid te geven.

'Daar heb ik helemaal geen zin in.'

Erg sterk klinkt dat niet.

'Waarom moet ik dat doen? Wie stelt, moet bewijzen. En, veel belangrijker: we zitten met dit enorme probleem, laten we ons richten op een oplossing. Ik kom terug op mensen die zich achtergesteld voelen. Dat zal niet minder worden. Door computers en robots dreigt nu een onderklasse te ontstaan van boze mensen die werkloos zijn en in feite buiten de boot vallen. Zoals ik al zei: ze stemmen in toenemende mate op allerlei dubieuze figuren. Wat in Nederland dreigt, is een electorale opstand. Dat is een levensgroot gevaar voor de democratie.'

Ook als het gaat om de verpaupering van die 'onderklasse' is de vraag of u daar niet mede de hand in hebt gehad. Velen voelen zich slachtoffer van de afbraak van de verzorgingsstaat. U was een groot voorvechter van dat beleid.

'Nu moeten jullie eens goed luisteren. De afslanking van de verzorgingsstaat móést geschieden. En ís geschied, midden jaren negentig, door eendrachtelijk toedoen van Bolkestein en Kok. Daar loop ik niet voor weg. Maar het feit dat de onderlaag in de loop der jaren het gevoel heeft gekregen in de kou te staan, geen plaats meer te hebben in het geheel, vergeten te worden, is ook een psychologisch proces. Wie in Nederland mee wil doen, kán meedoen. Blijf niet aan de zijlijn staan. Stroop de mouwen op! Maar ik geef toe: die mensen zouden - ook door mijn partij - veel beter geholpen moeten worden. Laat ze leren. Het kabinet zou veel meer moeten investeren in onderwijs. Scholing, scholing, scholing, dát is de sleutel.'

De Denen hebben 2030 als punt op de horizon gezet. Dan loopt Bolkestein tegen de 100. De oplossing van het multiculti-vraagstuk zal hij waarschijnlijk niet meer meemaken. Hij lijdt aan diabetes, vertelt hij. Enige tijd terug kreeg hij injecties in een oog om eventuele blindheid te voorkomen.

'Ik heb mijn uiteinde al geregeld', zegt hij monter. 'De crematie voltrekt zich in zeer kleine kring. Zes weken daarna is er een herdenkingsbijeenkomst. Ik verzoek twaalf sprekers elk vijf minuten iets over mij te zeggen. Die namen geef ik niet prijs, maar ik kan wel verklappen dat jullie niet op de lijst staan.' Grijnzend loopt Bolkestein naar de stereo-installatie. 'Willen jullie horen welke muziek ik heb gekozen voor mijn afscheid?' Terwijl hij stil over de Amstel staart, vult Bachs Weihnachtsoratorium de kamer.

We informeren naar zijn erfenis - wat telde werkelijk in zijn leven?

'Dan praat ik helemaal niet over de politiek. Dan kom ik op mijn kinderen en kleinkinderen, en op Femke (Boersma). Zij is mijn maat, mijn maatje. Ook tijdens mijn Haagse jaren had ik veel aan haar te danken. Ze is actrice. Ze nam optredens van mij in de Tweede Kamer op en speelde die af. We zaten dan naast elkaar op de bank en zij wees op mijn tekortkomingen. 'Let op je stem. Pas op met grote gebaren. Houd het klein, Frits.' Vooral dat laatste zei ze vaak.'

Femke komt uit een links nest. Hebt u na al die jaren durven vragen of ze wel op u stemde?

Hij glimlacht. 'Nee. Doe ik niet. Dat moet ze zelf weten, dat is iets heel persoonlijks. Ik weet het echt niet.'

Op wie gaat u straks stemmen?

'Nou kijk, de VVD Amsterdam is veel te links. Al jaren. Die lijsttrekker, Van der Burg, heeft gezegd dat Amsterdam meer asielzoekers moet opnemen. Absurd! Ik vind dat-ie weg moet. Zal ook wel gebeuren, maar jammer genoeg pas na de verkiezingen. Ik stem deze keer op Hala Naoum, de nummer 5 op de VVD-lijst. Zij is absoluut niet links. Ze is een Syrische christen die op haar 15de naar Nederland is gekomen. Hala is Nederlandse geworden, ze heeft gestudeerd, ook in Parijs. Ik ken haar persoonlijk, ik heb haar gesteund bij haar kandidaatstelling op de lijst. Een heel begaafde jonge vrouw. Voor mij, heren, is Hala de hoop in bange dagen.'