Bill Browder over zijn leven als staatsvijand van Rusland: 'Ik ben nergens vaste gast'

Als Bill Browder in zijn woonplaats Londen uit eten gaat, kiest hij nooit een restaurant waar hij al een keer geweest is. Niet omdat-ie zo kieskeurig is, maar als ze weten dat hij ergens vaker komt, kunnen ze iemand de keuken inloodsen en z'n eten vergiftigen. 'Ik ben nergens vaste gast. Het voordeel is dat ik op heel veel verschillende plekken kom', zegt hij met een grijnsje.

De 53-jarige Browder gebruikt ook nooit een privéjet als hij ergens naartoe moet vliegen, al kan hij het zich veroorloven. Een privévliegtuig is eenvoudig te saboteren, dus kiest hij altijd voor een lijnvlucht. Zomaar de wereld rondvliegen zit er voor Browder trouwens niet in. Stel dat-ie in een land aan de grond komt dat hem vervolgens uitlevert?

Bill Browder is altijd op z'n hoede sinds hij door president Vladimir Poetin tot staatsvijand van Rusland is verklaard. 'Ik krijg doodsbedreigingen, word gevolgd, ontvang waarschuwingen dat ze me willen kidnappen.' Browder is in Rusland al twee keer bij verstek veroordeeld tot achttien jaar cel. Fraude, bedrieglijke bankbreuk; aan dat soort dingen zou hij zich hebben schuldig gemaakt. Ook lopen er in Rusland nog onderzoeken tegen hem vanwege mogelijke betrokkenheid bij moord.

De beschuldigingen zijn zo absurd dat-ie er vaak om moet lachen, zegt hij op zijn kantoor in het centrum van Londen. 'We maken er grappen over, met mijn mensen hier op kantoor.' Door de laconieke manier waarop hij erover vertelt - lachje om de mond, vrolijke bruine ogen -, klinkt het minder ernstig.

Maar de vergiftiging van de Russische ex-spion Sergei Skripal begin deze maand in Groot-Brittannië laat zien hoe serieus de dreiging is voor personen die gelden als vijand van de Russische staat. Volgens de Britten wijst alles erop dat de Russen achter de vergiftiging zitten. Een door de Russische staat 'gesponsord terrorisme op Brits grondgebied', noemt Browder het. Het overkwam in 2006 al de voormalig spion Alexander Litvinenko, die in Londen bezweek na een kopje thee met de radioactieve stof polonium. De Britten staan voor 'een beslissend moment', zegt Browder. 'Als de Britse regering niet reageert met een stevige vergelding, krijgt Poetin de boodschap dat hij naar willekeur kan doden.'

En dat heeft de Britse regering gedaan. Recentelijk werden 23 Russische diplomaten Groot-Brittanië uitgezet. Gisteren sloot een hele rits Europese landen zich daarbij aan. Zo moeten twee Russische diplomaten binnen twee weken Nederland verlaten. De Verenigde Staten lieten weten zestig Russen uit te wijzen.

Zelf werd Browder na een succesvolle carrière als investeerder in Rusland het land uitgeknikkerd. Daarover straks meer. Eerst legt hij uit hoe hij Poetin zo wist te irriteren dat die 'mijn naam zelfs op de nationale televisie noemde'.

Browder is de drijvende kracht achter de door de Russen gehate Magnitski-wetgeving, die in 2012 in de Verenigde Staten werd aangenomen. Deze wet, vernoemd naar de in 2009 gedode Russische advocaat Sergei Magnitski, legt sancties op aan Russische functionarissen die betrokken zijn bij mensenrechtenschendingen - zoals de dood van Magnitski -, waardoor zij niet meer bij banktegoeden in de Verenigde Staten kunnen, hun vastgoed in beslag wordt genomen en ze Amerika niet meer in mogen.

Daarmee heeft Browder Poetin en zijn gevolg naar eigen zeggen precies weten te raken waar het pijn doet: in hun portemonnee. Ook Groot-Brittannië overweegt een soort Magnitski-wet in te voeren, na de vergiftiging van Skripal.

Dat William Felix Browder een succesvol zakenman zou worden, lag als kleinzoon van een voormalig leider van de Communistische Partij in de Verenigde Staten niet direct voor de hand. Zijn familie vond een carrière als wetenschapper wel wat voor Bill. Maar die besloot een pak en een stropdas te gaan dragen en 'kapitalist' te worden. 'Gewoon om ze te ergeren.' Hij werkte na zijn studie kort bij een adviesfirma in Londen en bij een bank, met Oost-Europa als werkterrein.

Hij moest zo nu en dan Rusland bezoeken en werd al snel verliefd op het land, zegt hij. 'Als je voor het eerst in Rusland bent... Bam. Dan komt het land binnen, hoor. Het goede en het slechte. Als je een Russische vriend hebt, ervaar je vriendschap zoals je dat nooit eerder hebt gehad. Een Russische liefde? Precies hetzelfde. Russische haat? Berg je dan maar.' Alles in Rusland is intens, extreem, zegt hij. 'Je houdt van het land, of je haat het.' Hij houdt van het land.

Browder arriveerde er toen midden jaren negentig de privatiseringsgolf net begon. En hij zag de enorme zakelijke kansen die dat bood. Hij was een van de weinige westerse investeerders in Rusland en met zijn investeringsfonds Hermitage Capital behaalde hij gigantische rendementen voor zijn beleggers. Hij werd er zelf miljardair door.

U omschrijft oligarchen als monsters. Zij profiteerden toch ook van de Russische privatisering, waar u rijk van werd?

'Dat is niet te vergelijken. Oligarchen vergaarden hun rijkdom en bezit door anderen te bedreigen, door omkoping, door geld te stelen van de bedrijven die ze in hun macht hadden. Ze privatiseerden het land in feite voor zichzelf. Ze hadden de politiek in hun macht. De politie. Het leger bouwde wegen naar hun datsja's. Toen Rusland geprivatiseerd werd, was het een jungle. Er waren geen regels, geen instituties die zicht hielden op de privatisering. Daar hebben ze op alle manieren misbruik van gemaakt.'

U werd ook rijk van die privatisering. Wat is daar anders aan?

'Dat is onvergelijkbaar. Ik kocht aandelen in Russische bedrijven. Ja, tegen belachelijk lage prijzen. Maar iedereen had dat toen kunnen doen. Iedereen had datmoeten doen. De staat gaf het bijna voor niks weg. Ik heb niemand omgekocht. Nooit. Als je twintig jaar geleden aandelen Apple had gekocht, had je er nu ook veel aan verdiend.'

Maar met het kopen van Apple-aandelen zou je een risico nemen, omdat niemand kon voorspellen dat het bedrijf zo veel waard zou worden. Bij die Russische bedrijven wist u dat tegenover de aandelen van een paar miljoen dollar, miljarden aan bezittingen stonden. Dat is toch geen risico?

'Met Russische aandelen neem je een politiek risico. Namelijk dat de staat een bedrijf weer nationaliseert. Dan ben je alles kwijt. Het was fifty-fifty. Ik zou of heel rijk worden, of alles kwijtraken. Het was niet zo dat ik voorkennis had, hè. Ik heb rondgereisd om investeerders te interesseren. Ze geven het bijna gratis weg, zei ik. Bijna niemand was geïnteresseerd.'

Voelde dat niet ongemakkelijk? Al die rijkdom die ze weggaven had ook ten goede kunnen komen aan de Russische bevolking.

'Dat het een stomme zet van Rusland was, de privatisering op deze manier, is evident. Maar was er iets onethisch aan wat ik deed? Nee. Als ik die aandelen niet had gekocht, had iemand anders het gedaan. Het grootste probleem was dat niet alles via normale verkoop geprivatiseerd werd, maar op schimmige, corrupte wijze bij de oligarchen terechtkwam.'

Met zijn succes in Rusland kreeg Browder ook te maken met corruptie en fraude. De top van bedrijven waarin Browder geïnvesteerd had die zichzelf verrijkte. Eigenaren die de tent leegroofden. Maar in plaats van zijn mond te houden, begon Browder een strijd tegen corruptie. Hij spande rechtszaken aan. Maakte stampij als aandeelhouder. Wat er uiteindelijk toe leidde dat hij in 2005 het land werd uitgezet.

Een jaar later deden ambtenaren van het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken een inval bij zijn investeringsfonds in Rusland, waarbij ze dossiers, computers, officiële stempels en documenten van het bedrijf meenamen. Die gebruikten ze om het eigendom van drie dochterbedrijven te wijzigen. Een criminele truc die in Rusland vaker wordt gebruikt. Door daarna op papier een verlies te creëren, kon er 230 miljoen dollar aan Russisch belastinggeld worden teruggeclaimd. Een dag na de aanvraag voor de belastingteruggave werden de miljoenen al overgeboekt naar de ingepikte bedrijven van Browder. Vandaaruit verdween het geld via ingewikkelde constructies over de hele wereld.

Browder huurde de jonge, Russische advocaat Sergei Magnitski in om te onderzoeken wie er achter deze diefstal zaten en waar het geld was. Magnitski deed aangifte in Rusland, maar in plaats van achter de daders aan te gaan, gooide de politie Magnitski in de cel. In 2009 stierf hij in de Matrosskaya Tishina-gevangenis in Moskou. Uit onderzoek bleek later dat hij ernstig was mishandeld en geen medische zorg had gekregen.

Sindsdien heeft Browder zich vastgebeten in 'het corrupte regime van Poetin', achtervolgt hij degenen die betrokken waren bij de dood van zijn advocaat Magnitski en onderzoekt hij waar het gestolen belastinggeld is terechtgekomen. Hij heeft een team verzameld, vooral met Russen, dat hem helpt. Ook de weduwe van Magnitski werkt bij Browder.

Het grootste gedeelte van het geld heeft hij getraceerd. En in één geval is volgens hem direct een link met Poetin duidelijk. Want een deel van het geld blijkt terecht te zijn gekomen bij de cellist Sergej Roldoegin, de peetoom van Poetins oudste dochter. Uit de vorig jaar uitgelekte Panama Papers is bovendien duidelijk geworden dat deze vriend van Poetin een wirwar aan vennootschapen beheert waar ongeveer 2 miljard dollar in zit. 'Dit soort mensen bewaren geld voor Poetin. Punt uit. Waarom denk je anders dat Poetin zich zo druk maakt over de Magnitski-wet?'

Het is simpel zegt Browder: 'Nee, er staat niets op zijn naam. Maar zijn vertrouwelingen bewaren het voor hem. Ik geloof ook dat hij alle oligarchen in zijn zak heeft, door een van de rijksten, Michail Chodorkovski te arresteren, al zijn bezittingen af te pakken en hem zo als voorbeeld te stellen.' Maar Poetin weet ook dat hij alles kwijt is als hij niet meer aan de macht is. 'Daarom heeft hij de democratie om zeep geholpen.'

Schetst u niet een te donker beeld van Rusland? In Nederland zijn er ook geregeld personen die zeggen dat er sprake is van Russofobie.

'Die mensen zijn gehersenspoeld door Russische propaganda. Daar is ook onderzoek naar gedaan. Het woord Russofobie is door de Russische media de wereld in geholpen. De media die onder controle van Poetin staan. Ik heb helemaal niets tegen Rusland. Maar wel tegen het regime van Poetin. Rusland is een bezet land. Bezet door criminelen. Er zijn veel Russen die tegen het regime zijn, maar die kunnen dat niet hardop uitspreken. Poetin vermoordt zijn tegenstanders of gooit ze in de gevangenis.'

De Verenigde Staten hebben vorig jaar hun Magnitski-wet uitgebreid door ook niet-Russische personen en bedrijven die wereldwijd betrokken zijn bij corruptie en mensenrechtenschendingen op de lijst te plaatsen. Zo werd de omstreden Israëlische diamanthandelaar Dan Gertler in de ban gedaan, met een aantal bedrijven van hem, waaronder een vennootschap in Nederland. Hij zou betrokken zijn bij corruptie in Congo.

Een perfect voorbeeld volgens Browder. 'Het land waar hij zijn daden beging, Congo, zal hem nooit veroordelen. Dat betekent niet dat hij niet schuldig is. Of dat hij immuun is voor een veroordeling elders.'

Maar nu worden hem al sancties opgelegd zonder een proces. Klopt dat wel?

'Je komt niet zomaar op die sanctielijst terecht. Dat is een zorgvuldig proces, waarbij er bewijs moet zijn dat voldoet, net als in een strafrechtelijke procedure. Je kunt bij de rechter bezwaar aantekenen als je op de lijst staat en die zal het bewijs dan toetsen. Dit is niet een buitengerechtelijke procedure. Waar het om gaat, is dat iemand die om wat voor reden dan ook niet door een land als Congo of Rusland vervolgd zal worden elders gestraft kan worden.'

Browder hoopt dat komende jaren zo veel mogelijk landen Magnitski-wetgeving invoeren. Dit jaar staan Nederland, Frankrijk, Zweden en Australië op zijn lijstje. In Nederland is het zijn tweede poging. In 2011 werd een motie aangenomen in de Tweede Kamer om de wetgeving in te voeren, maar die werd nooit uitgevoerd. De mensen aan de macht hebben er weinig zin in, zegt Browder. 'In het verleden had ik goed contact met Frans Timmermans. Hij was toen erg begaan met de zaak.' Tot Timmermans minister van Buitenlandse Zaken werd. 'Toen verdween-ie van de radar. Mijn telefoontjes beantwoordde hij niet meer. Ik werd compleet genegeerd.'

Browder gaat stug door. Kwestie van de juiste politici vinden in Nederland, zegt hij. 'Dit stopt niet meer. Het begint nu zo groot te worden. Als je een keer betrokken raakt bij mensenrechten, dan kun je er niet meer mee stoppen. Ik was een succesvol hedgefondsmanager, nu ben ik een mensenrechtenactivist.'