Beroemd maar schuldig landschap

De acteurs wisselen, maar het decor blijft bestaan. Zo eindigt het indrukwekkende testament van cineast Jan Wiegel, de film die hij maakte van de wijk waarin hij opgroeide, de Rivierenbuurt in Amsterdam. Wiegel overleed in december vorig jaar op het moment dat hij de film in ruwe montage gereed had. Hij werd voltooid door zijn assistent Eric Disselhof en ingesproken door de acteur Huib Broos.

Het decor is het Plan-Zuid van Berlage, dat nationaal en internationaal roem heeft vergaard als een ruim opgezette wijk waar de architectuur uitblinkt door eenheid in verscheidenheid. Herman Hertzberger, die opgroeide in de Rivierenbuurt, noemt het in de sentimental journey van Wiegel eigenlijk 'niks bijzonders', die architectuur. Alle aspecten te zamen maken de wijk echter tot een bijzondere. Illustratief voor de kracht van de Rivierenbuurt zijn de herkenningspunten die Berlage ontwierp met de Wolkenkrabber van J. Staal als voornaamste oriëntatiepunt.

Eind jaren twintig was de Rivierenbuurt, zoals Plan-Zuid later ging heten, hèt oord voor de iets beter gesitueerde Amsterdammer. Actrice Mary Dresselhuys herinnerde zich hoe haar ouders op zoek naar een woning aan het Merwedeplein de keus uit een dikke driehonderd hadden. 'We gingen niet af op de bouw, het ging ons om de centrale verwarming en de lekkere badkamer.' Dat was een hemelsbreed verschil met de bedompte Pijp.

Over de architectuur schuift geleidelijk een andere geschiedenis heen; het toneel wordt in de jaren dertig bevolkt door Duitse emigranten die in de Rivierenbuurt net als de familie Dresselhuys gemakkelijk een onderkomen vonden. Van een architectonisch utopia veranderde de Rivierenbuurt in een schuldig landschap, zoals bewoner Jeroen Krabbé het noemt. Er werden maar liefst dertienduizend joodse bewoners uit de buurt weggevoerd, de oorspronkelijke bevolking werd gedecimeerd van veertigduizend rond 1930 tot 28 duizend nu.

Als er een razzia plaatsvond, werd de bevolking geboden de gordijnen te sluiten. De enkeling die dat niet deed, was getuige van ten hemel schreiende drama's, zoals dat van de kleine joodse man die een veel te grote rugzak torste met een enkele reis Dachau als vooruitzicht.

Zeven kinderen uit de klas van Wiegel kwamen niet meer terug, en we zien hun van ernst doortrokken gezichten, zijn vriendje David Witjas en zijn klasgenote Anne Frank, tot mythe en symbool van de Holocaust uitgegroeid door haar dagboek. Tweederde van de bevolking van de Rivierenbuurt moest werkeloos toezien hoe eenderde verdween uit straten die zo verbeeldingsvol waren vormgegeven. Er dringt zich een gelijkenis op met Shoah van Claude Lanzmann, die vastlegde in welke schitterende bossen en weilanden de verschrikkingen van Auschwitz plaatsvonden.

Mary Dresselhuys maakte de bevrijding mee op het dak van haar huis, had daar ook een rendez-vous met haar latere man, de vlieger A. Viruly die het driehoekige Merwedeplein vanuit de lucht kende als baken. En over de Berlagebrug trokken vijf jaar na de Duitse tanks de Canadezen. Er is een sluier over de wijk komen te liggen, stelt Wiegel postuum vast. Geen plantsoen of straathoek of hij is wel besmet.

En nu? Nu leven er weduwen en weduwnaars, die hun herinneringen koesteren achter de gedrapeerde gevels van de Amsterdamse School. Amsterdam, stelt Dresselhuys bijna cynisch vast, zit te wachten tot er weer zomaar driehonderd woningen te huur of te koop zullen zijn. Zij en de anderen zijn getuigen van een stil drama in een film die je niet onberoerd laat. Mag laten.

Jaap Huisman