Belastingdienst schuldig aan structurele discriminatie van mensen die toeslagen ontvingen

De Belastingdienst heeft met de gehanteerde werkwijze onrechtmatig en onbehoorlijk gehandeld, concludeert de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) na een jaar onderzoek. AP-voorzitter Aleid Wolfsen: ‘Het hele systeem was op een discriminerende manier ingericht en werd ook als zodanig gebruikt.’

Aan etnisch profileren oftewel rassendiscriminatie is de Belastingdienst niet schuldig, vindt de AP. Die spreekt de fiscus op dit punt vrij, omdat nationaliteit niet hetzelfde is als etniciteit of ras. Discriminatie op basis van nationaliteit, waaraan de Belastingdienst zich wél heeft bezondigd, is dus geen etnisch profileren, aldus de AP.

De afdeling toeslagen van de Belastingdienst heeft op drie manieren de privacywet overtreden, schrijft de AP. Ten eerste door stelselmatig de tweede nationaliteit van toeslagaanvragers te registeren. Voor het recht op toeslag is alleen relevant of de aanvrager Nederlander is of niet. Het registeren van de tweede nationaliteit diende dus geen enkel doel bij het beoordelen van aanvragen.

Fraudejagers

In het geautomatiseerde risicoselectiesysteem dat bepaalt welke toeslagaanvragen extra controle behoeven, was ‘dubbele nationaliteit’ een van de selectiecriteria. Toeslagaanvragers met een tweede nationaliteit liepen daardoor meer kans dat het algoritme hun aanvraag eruit zou pikken. Het fraudeteam van de Belastingdienst deed in een aantal gevallen gericht onderzoek op basis van tweede nationaliteit. De fraudejagers dachten dat mensen met dezelfde culturele of etnische achtergrond misschien zouden samenspannen om georganiseerde toeslagfraude te plegen. Zowel de geautomatiseerde risicoselectie als de individuele speuracties van ambtenaren waren discriminerend, oordeelt de AP.

‘Mensen moeten er blind op kunnen vertrouwen dat de overheid zorgvuldig omgaat met hun persoonsgegevens. Ons rapport laat een ander beeld zien’, zei Wolfsen bij de presentatie in perscentrum Nieuwspoort. Verantwoordelijk staatssecretaris Alexandra van Huffelen, die het rapport in ontvangst nam, noemt de conclusies van de AP ‘zeer ernstig’. Ze bood de gedupeerde toeslaggerechtigden andermaal haar excuses aan.

Eigenlijk had de Belastingdienst alle gegevens over dubbele nationaliteit per 1 januari 2014 uit de systemen moeten wissen. Meer dan vier jaar later stonden er echter nog 1,4 miljoen burgers als zodanig bij de Belastingdienst geregistreerd. Welke concrete gevolgen dit heeft gehad voor individuele toeslagaanvragers, kan de AP niet beoordelen. Het komende jaar houdt de Belastingdienst tienduizenden dossiers van toeslaggerechtigden opnieuw tegen het licht. Van Huffelen wil er zo voor zorgen dat alle gedupeerde ouders een terugbetaling en/of schadevergoeding krijgen.

Dwangsom

Wolfsen kraakte harde noten over het gebrek aan medewerking van de Belastingdienst in de eerste fase van het onderzoek. De AP werd in eerste instantie zelfs regelrecht tegengewerkt, onthulde de voormalige PvdA-politicus. ‘Dit onderzoek was een moeizaam proces. Steeds weer werden we door de Belastingdienst op het verkeerde been gezet. Zo ontkende de dienst in eerste instantie dat dubbele nationaliteit überhaupt in hun systemen werd verwerkt. Het kostte veel moeite om alle relevante informatie boven water te krijgen. We hebben diverse keren moeten dreigen met een last onder dwangsom of een boete om antwoord op onze vragen te krijgen.’

In reactie op deze kritiek merkte Van Huffelen op dat haar al eerder duidelijk is geworden dat de Belastingdienst niet scheutig is met het verstrekken van informatie aan buitenstaanders. ‘Daarom werken we hard aan een cultuuromslag.’

De Autoriteit Persoonsgegevens zal na de zomer bepalen of zij de Belastingdienst een sanctie oplegt. Dat zou een bestuurlijke boete of een last onder dwangsom (een voorwaardelijke boete) kunnen zijn. De AP is recentelijk een nieuw onderzoek begonnen naar mogelijke wetsovertredingen bij de Belastingdienst. Dit onderzoek betreft een ‘zwarte lijst’ waarop burgers zonder hun medeweten als mogelijke fraudeur waren aangemerkt. Die lijst, de Fraude Signalering Voorziening, werd ook door andere afdelingen dan Toeslagen gebruikt.