Beijings grote geheim stond op haar laptop

‘Jij eindigt in stukjes in de zwarte Kliko in je voortuin.’ Dat soort dreigementen krijgt Asiye Abdulaheb. Deze Oeigoerse Nederlandse zat maandenlang op een bom in de vorm van Chinese staatsgeheimen over de beruchte kampen in Xinjiang. Dankzij haar werden de documenten wereldnieuws, maar nu vreest Asiye represailles. ‘Ik heb bescherming nodig.’

Trillend van de zenuwen staart Asiye ­Abdulaheb (46) deze zomer in haar Nederlandse huiskamer naar 24 pagina’s geheime Chinese overheidsdocumenten op haar laptop. Haar mond valt open. Nooit eerder is zo onweerlegbaar bewezen hoe de kampen functioneren waarin haar volk, de Oeigoeren, massaal wordt opgesloten.

De stukken zijn afgestempeld als jimi – geheim. Asiye heeft het bewijs in handen waar Oeigoerse activisten al jaren naar snakken, maar ze weet niet hoe ze verder moet. ‘Ik heb een screenshot van zo’n document op Twitter gezet, in de hoop dat een journalist of expert me zou vinden.’

Ze zit boven op een bom: stukken die de officiële lezing van de Chinese overheid ondermijnen. Beijing presenteert de kampen als goedaardige ‘trainingscentra’ waar Oeigoeren en andere moslims op vrijwillige basis worden ‘genezen’ van extremistische gedachten. De documenten lezen eerder als handleiding voor een gevangenkamp. ‘Beheer sloten en sleutels streng – deuren naar slaapzalen, gangen en verdiepingen direct na opening en sluiting dubbel vergrendelen.’

Studenten worden gecontroleerd tijdens lessen, douchen en toiletgebruik om ontsnapping te voorkomen. En omdat dit niet zo vrijwillig klinkt, mag dat niet uitlekken. ‘Het is nodig het bewustzijn van het personeel wat betreft geheimhouding en politieke discipline te versterken.’

De Oeigoeren zijn een islamitisch volk uit het westen van China, de provincie Xinjiang. Het gebied kreeg die naam nadat China het in 1949 had ingelijfd. Oeigoerse activisten noemen het Oost-Turkestan, hun thuisland dat begin vorige eeuw kort bestond. Oeigoers verzet tegen de Han-Chinese dominantie uitte zich door sociale onrust en aanslagen – er vielen honderden doden per jaar. Zonder maatregelen wordt dit een Chinese versie van Islamitische Staat, stelt Beijing.

Die maatregelen komen in 2014, als grote aantallen Oeigoeren beginnen te verdwijnen. Volgens mensenrechtenorganisaties zit tot een miljoen mensen in kampen. Het bewijs daarvoor blijft sporadisch, in de vorm van getuigenissen van ontsnapte geïnterneerden, of details over aanbestedingsprocedures voor beveiligingsapparatuur zoals prikkeldraad en ­tasers. Dat veegt Beijing gemakkelijk van tafel als kwaadaardige anti-Chinese propaganda.

Maar in deze documenten vertelt de staat zelf, in zijn eigen bureaucratische jargon, hoe ‘probleemgevallen’ worden opgespoord en opgesloten. China kan nog zo briesen dat de documenten opzettelijk een onvolledig en zwaar vertekend beeld neerzetten, de publicatie zet de mensenrechten­situatie in Xinjiang torenhoog op ­iedere westerse politieke agenda. Na publicatie neemt de Amerikaanse ­Senaat razendsnel een wetsvoorstel aan dat voorziet in sancties tegen Chinese politici die verantwoordelijk zijn voor de kampen.

Het wereldnieuws

Tot tevredenheid van Asiye, de laatste schakel in een korte keten van mensen die de documenten vond en doorgaf. Ter bescherming van die betrokkenen geeft ze geen nadere details. Haar onhandige gehengel naar hulp op Twitter leidt naar de Duitse data-onderzoeker Adrian Zenz, die zich al jaren vastbijt in Xinjiang. Zenz bevestigt dat hij voor Asiye de authenticiteit van de stukken onderzoekt. Taalgebruik en opmaak komen overeen met vergelijkbare overheidsdocumenten uit Xinjiang, aldus Zenz. Hij is ‘sterk overtuigd’ van de echtheid. Een tweede, op verzoek anoniem sprekende academicus heeft ook contact met Asiye.

Dit is de gamechanger voor de Oeigoeren, weet Zenz. Niet dat de stukken zeldzaam zijn – de Chinese bureaucratie wemelt van de interne instructies en rapportages. Maar het doorgeven daarvan is uiterst riskant. Staatsgeheimen lekken, daar staat al gauw tien jaar cel op. ‘Oeigoeren die dit soort documenten bezitten, wacht mogelijk de doodstraf’, zegt Darren Byler, een in Xinjiang gespecialiseerde Amerikaanse antropoloog.

Ook de nieuwsorganisaties die contact hebben met Asiye, zijn beducht voor repercussies uit Beijing. Uiteindelijk ontfermen het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) en The New York Times zich over het project onder de naam China Cables. Zo wordt het risico gespreid over meer dan twintig verschillende media. Een week nadat de documenten wereldnieuws worden, besluit Asiye zich als bron tegenover de Volkskrant bekend te maken. Ze zegt: ‘Ik kan goed tegen druk, maar ik ben bang dat mijn kinderen en hun vader iets overkomt.’

Asiye ontmoet Jasur Abibula (46) op Schiphol, waar ze in 2009 toevallig tegelijkertijd asiel aanvragen. Tien jaar gaan voorbij: de vluchtelingen worden Nederlanders, leren de weg in een nieuw land en krijgen twee kinderen. Van het Oeigoerse activistenclubje in Nederland houden ze bewust afstand – Asiye wil onafhankelijk van die diaspora-politiek blijven, zegt ze. Als Oeigoers intellectueel draaide ze het grootste deel van haar leven netjes mee in het Chinese politieke systeem. Haar Mandarijn is prima en ze heeft altijd voor staatsinstellingen gewerkt. Haar familie is niet bepaald religieus, sommigen waren zelfs partijlid, zegt ze. Over haar vluchtmotief wil ze niets kwijt.

De zachtmoedige Jasur werkt als tuinman en aan dat rustige Nederlandse leven heeft hij genoeg. Hij is minder activistisch dan Asiye, die veel twittert en politieke monologen op YouTube zet. Ze is nu druk met de kinderen, die net naar de basisschool gaan, maar ze wil meer dan dat huisvrouwenbestaan. Essays over de Oeigoerse geschiedenis schrijven, werk vinden, haar Nederlands verbeteren: straks als de kinderen groter zijn, gaat ze dat allemaal doen. Door de ­onderlinge verschillen houdt hun ­huwelijk geen stand.

Asiye vertelt Jasur niet wat er in de documenten staat, ook niet als er dreigementen binnenkomen via Messenger. ‘Hou op, anders eindig je in stukjes gesneden in de zwarte kliko in je voortuin,’ staat er in het Oeigoers. ‘Ik heb inderdaad precies zo’n kliko. Maar die documenten moeten worden gepubliceerd, ook als het mijn dood wordt.’ De angst slaat haar om het hart als Jasur wordt benaderd door een onbekende Oeigoer, die zegt namens een oude vriend in Xinjiang te spreken. Die vriend wil Jasur heel dringend zien, en dat moet in Dubai. Tickets, verblijf: alles is geregeld, zegt de contactpersoon.

Niet gaan, is hun eerste reactie. Daarna gaan ze twijfelen. Die vriend heeft beroepshalve toegang tot vertrouwelijke overheidsinformatie – wie weet heeft hij iets wat de Oeigoerse zaak helpt. Op 9 september vliegt Jasur naar Dubai. Daar heeft zijn vriend een heel gezelschap om zich heen. Een Han-Chinees die Oeigoers spreekt, die zegt voor de staatsveiligheidsdienst te werken, maakt de dienst uit. De rest van het gezelschap bestaat ook uit spionnen.

Intimidatie door Beijing

Een onbewijsbaar verhaal. Jasur heeft zijn instapkaarten, een screenshot van een Whatsapp-gesprek met de tussenpersoon en kiekjes van Arabische bezienswaardigheden. Hard bewijs voor intimidatie is dat niet, maar zijn relaas past bij de modus operandi van Chinese veiligheidsdiensten over de grens. Op ­vakantie met staatsveiligheidsagenten is voor dissidenten in China overigens schering en inslag.

Jasur vertelt over vijf verwarrende dagen. ’s Avonds met drank overgoten maaltijden in luxe hotels, overdag uitstapjes met een dreigende ondertoon. ‘Dan reden we door de woestijn en zeiden ze: als je hier een lichaam verstopt vindt niemand het.’

Sinds 2011 staat infiltratie van de Oeigoerse gemeenschap in Nederland als punt van zorg vermeld in de jaarverslagen van de Nederlandse veiligheidsdienst AIVD. De laatste tijd klagen steeds meer Oeigoeren over intimidatie door de Chinese overheid. Die openheid is nieuw. Voorheen hielden de meeste Oeigeren het bij video-boodschappen over verdwenen familieleden. Byler: ‘De plaatselijke politie in China contacteert ze dan om te zorgen dat ze stoppen met praten. Dat levert soms iets op: videochats met familie in kampen, eerdere vrijlating. Als dat het probleem van een pratende Oeigoer verhelpt, heeft de politie die ruimte. Zozeer is China erop gericht het verhaal over de kampen te controleren.’

Vandaar ook de stevige inzet in Dubai. Jasurs gastheren willen die documenten hebben. Welk merk laptop gebruiken ­Jasur en Asiye, welke smartphone? Jasur is geen held met techniek. Ze leren hem inbreken op een laptop met een usb-stick. Daarop staan muziekvideo’s, en een video-opname waarop Jasur de weg naar zijn ouderlijk huis tot de voordeur herkent. Dan laten ze hem meekijken op hun mobieltjes naar videobeelden van zijn moeder, die wordt ondervraagd over Jasur. Huilend zegt de bejaarde dat ze haar zoon niet kan bereiken.

‘We slapen niet meer’

Oeigoeren met familie in het buitenland zijn potentiële kandidaten voor ‘trainingscentra’. Veel Oeigoeren verbreken daarom alle familiecontacten. Zo ook ­Jasur en Asiye. ‘Als ik zou helpen, mocht ik mijn moeder bezoeken. Ik zou zonder problemen een visum krijgen’, aldus ­Jasur. Waar hij werkt, hoeveel hij verdient, waar hij woont en met wie hij omgaat: zijn begeleiders weten alles. Als aardig bijbaantje wordt hem voorgesteld te spioneren onder volksgenoten in Nederland. ‘We hebben zo veel Oeigoeren in het Westen die ons helpen. Dat kun jij ook doen.’ Jasur voelt het verhulde dreigement: ze zijn overal.

Terug in Nederland grijpt de paranoia hem. Als hij Asiye in haar rijtjeshuis opzoekt, ontdoet hij zich eerst van alle kleding en andere spullen die meegingen naar Dubai. Die legt hij buiten gehoorsafstand in de tuin – stel dat er een zendertje inzit. Als hij hoort wat er in die documenten staat, is Jasur zo wanhopig van angst dat hij naar de Verenigde Staten wil vluchten. ‘Nederland is zo klein, waar kan ik me verschuilen?’

Enge telefoontjes, vage kennissen die ineens zomaar voor de deur staan: de druk wordt opgevoerd. Ze doen aangifte van bedreiging bij de plaatselijke politie. Die schakelt de AIVD in, zegt Asiye. ‘Dat helpt iets, maar we slapen niet meer. We hebben meer bescherming nodig. Openbaarheid biedt ons veiligheid.’

Haar angst is gegrond, zegt antropoloog Byler, zeker als het om familieleden in Xinjiang gaat. Toch denkt hij dat het Chinese veiligheidsapparaat uiteindelijk prioriteit geeft aan het tegenhouden van gevoelige informatie. ‘Die ligt al op straat, daar doen ze niets meer aan. Als je niet zwijgt over intimidatie, als je ze uitdaagt hun bluf waar te maken, houden ze op een gegeven moment meestal op.’

Asiye en Jasur kijken de eenpartijstaat recht in de ogen en zeggen: hier zijn we. Adrian Zenz: ‘De Chinese overheid wist

al dat zij het doorgeefluik is. Met deze nieuwe onthullingen schoffeert ze China dan wel, maar als ze haar aanpakken vestigt dat juist aandacht op Chinese inmenging in het buitenland en komt Xinjiang hoger op de kaart te staan.’

Nu ze zich heeft bekendgemaakt, voelt haar hart lichter, zegt Asiye. ‘Godzijdank hebben we niemand verraden. We zijn best goed geïntegreerd in Nederland. Wij vertrouwen op de wijkagent.’