Bart Snels: 'GroenLinks moet met D66 het nieuwe politieke midden vormen'

'We weten wat we moeten doen, maar we weten niet hoe we herkozen moeten worden als we dat gedaan hebben.' Dat zei de Luxemburgse premier Jean-Claude Juncker enkele jaren geleden op een persconferentie na een Europese discussie over hervormingen van de arbeidsmarkt en het pensioenstelsel. Het is het cruciale dilemma waar moderne politieke leiders mee te maken hebben.

Electorale zelfmoord
Mark Rutte weet heel goed hoe hij de woningmarkt in beweging moet krijgen, maar de hypotheekrenteaftrek hervormen is voor hem onmogelijk. Job Cohen weet hoe outsiders op de arbeidsmarkt meer kansen kunnen krijgen, maar de versoepeling van het ontslagrecht ziet de PvdA als electorale zelfmoord. Jan Kees de Jager weet dat er meer Europese politieke integratie nodig is om de schuldencrisis op te lossen, maar hij weet niet hoe hij dat moet vertellen.

Op een politiek speelveld waar kiezers sneller van partijvoorkeuren wisselen dan van tandpastamerk, vrezen Rutte, Cohen en De Jager de concurrentie van de populistische partijen op de linker- en rechtervleugel, van de SP en de PVV.

De politieke crisis in Nederland, en vergelijkbare ontwikkelingen zijn er in andere Europese landen en de Verenigde Staten, is een crisis van de gematigde middenpartijen. Politici uit het oude midden weten niet hoe ze een perspectiefvol antwoord moeten geven op de gevolgen van maatschappelijke modernisering.

Loyaliteit
Schematisch weten we wat er de afgelopen decennia is gebeurd. Ten eerste hebben kiezers door ontzuiling en individualisering een lossere band gekregen met politieke partijen. Mensen maken nu per verkiezing uit waar hun tijdelijke loyaliteit ligt.

Ten tweede is door globalisering en migratie de samenleving veranderd. De oude middenpartijen zijn er de afgelopen dertig jaar niet in geslaagd de kosten en opbrengsten van globalisering en migratie evenwichtig te verdelen. De mensen met lagere en middeninkomens zagen hun wijken veranderen en hun sociaal-economische zekerheden afnemen.

En ten derde is het politieke spel zelf veranderd door de indringende rol die de media tegenwoordig spelen. Politieke vrijbuiters hebben de kans gekregen om via stoer mediaoptreden toegang tot politieke macht te verwerven. Daar is op zichzelf niks op tegen. Sterker nog, in een moderne samenleving is het juist te prijzen dat het politieke systeem niet gesloten is, maar openstaat voor nieuwkomers. Het punt is dat de oude middenpolitici geen idee hebben hoe ze dat vernieuwde politieke spel moeten spelen. Zij hebben geen antwoord op de wijze waarop populisten de emoties van kiezers bespelen met doemscenario's en angstpolitiek.

Tragiek
De crisis van de middenpartijen is de tragiek van maatschappelijke modernisering. Terwijl globalisering, migratie, klimaatverandering en vergrijzing juist vragen om toekomstgericht beleid, hanteren de middenpolitici uit angst voor de populisten kortademige opportunistische retoriek. Daardoor komt de besluitvorming vast te zitten in een politieke armoedeval. Zo lukt het in de Verenigde Staten nauwelijks om verstandig begrotingsbeleid te voeren en komen in Europa de noodzakelijke hervormingen van politieke en sociaal-economische arrangementen uit de vorige eeuw maar moeizaam van de grond.

Het mislukken van Paarsplus vorig jaar laat zien hoe moeilijk het is om samen te werken op het huidige politiek speelveld. De VVD had een rechtse campagne gevoerd tegen de PvdA en vond het onmogelijk een kabinet te vormen met PvdA, D66 en GroenLinks. Voor de PvdA was het onduidelijk wat zij uit een Paarsplus kabinet zou kunnen halen. De PvdA heeft moeite met de erfenis van Paars uit de jaren negentig en profileert zich linkser dan voorheen. Net als in de Verenigde Staten en andere Europese landen zijn zo te veel partijen uit op polarisatie.

Vorig najaar heeft Femke Halsema gepleit voor progressieve samenwerking. Ze wist van de eerdere kabinetten Balkenende dat de PvdA in de oppositie naar links opschuift om de competitie met de SP aan te gaan over wie het hardste kan roepen dat het rechtse kabinet asociaal is of de beschaving vernietigt. Links doet dan heel snel mee aan de door rechts gewenste polarisatie. Omdat de linkse oppositie toch steeds in de minderheid is, krijgt die al snel een machteloos imago tegenover een rechts kabinet. Halsema had geen zin om mee te doen aan de malaise van de PvdA en nam daarom zelf het initiatief.

Ze wilde de PvdA uitdagen om te kiezen voor samenwerking gebaseerd op een optimistische en hervormingsgezinde toekomstagenda die de grote problemen van deze tijd aanpakt, zoals de vergrijzing, de klimaatverandering en het wantrouwen van burgers in de verbureaucratiseerde overheid. Dat was een tikkeltje gemeen van Halsema, want ze weet dat de PvdA verdeeld is in twee vleugels. De ene is het meest verwant aan de sociaal-conservatieve SP en staat negatief tegenover moderne ontwikkelingen als individualisering en globalisering. Europa levert gevaar op en veranderingen in de verzorgingsstaat zijn altijd een verslechtering.

Optimistischer
De andere vleugel staat dicht bij GroenLinks en D66. Die is veel optimistischer over modernisering, ziet individualisering als bevrijding van beknottende gemeenschappen, ziet bij globalisering kansen voor meer internationale rechtvaardigheid en durft hervormingen van de verzorgingsstaat voor te stellen. Voor die vleugel kan de PvdA echter niet kiezen. Een keuze voor zo'n progressieve koers zou betekenen dat de sociaal-democraten de SP los zouden moeten laten. Dat doet de PvdA niet, zeker niet als ze in de oppositie zit. Cohen en Roemer houden elkaar lekker vast, zoals op rechts Rutte ervoor zorgt vriendjes te blijven met Wilders.

D66-leider Alexander Pechtold heeft dus gelijk. Het politieke midden loopt leeg in ons land. Dat wil zeggen, de traditionele middenpartijen schuiven op naar hun concurrenten op de vleugels. De rechtse meerderheid kan niet worden doorbroken door een groot links blok. D66 zou kiezers verliezen aan rechts bij samenwerking met de SP. Links haalt nu eenmaal geen meerderheid in Nederland. Belangrijker is de vraag welke partijen een spilfunctie kunnen innemen op het midden van het uit elkaar getrokken politieke speelveld.

Was het niet Gerhard Schröder die de Britse Third Way in Duitsland vertaalde met de term Die Neue Mitte? Nu het midden leeg is, kunnen GroenLinks en D66 dat nieuwe midden maken met toekomstgerichte hervormingspolitiek die antwoorden geeft op de uitdagingen van maatschappelijke modernisering. Een zekere verwantschap met Paars, The Third Way of Die Neue Mitte uit de jaren negentig is dan niet zo gek. Wie durft immers te beweren dat we het afgelopen decennium het maatschappelijk en politiek zo veel beter hebben getroffen dan in de optimistische jaren negentig van de vorige eeuw?

Paarse poging
Voorlopig houdt het huidige kabinet stand omdat geen van de coalitiepartners belang heeft bij een voortijdig einde. Als VVD en CDA op enig moment toch genoeg krijgen van de PVV en zich uit de politieke armoedeval willen worstelen, ligt, als de volgende verkiezingsuitslag dat toelaat, een hervormingscoalitie voor de hand: VVD, CDA, D66 en GroenLinks. D66 en GroenLinks zouden samen een brug kunnen vormen naar VVD en CDA die naar rechts trekken. Tegelijkertijd blijft het mogelijk om de PvdA die naar links trekt, bij coalitiebesprekingen te betrekken, wellicht voor nog eens een paarse poging. Hoe dan ook, elke toekomstige coalitie komt om een meerderheid te kunnen vormen al snel uit bij het nieuwe middenblok van D66 en GroenLinks.

Langzamerhand zal GroenLinks dan wel een strategische keuze moeten maken. Voor GroenLinks is splendid isolation geen aantrekkelijke optie. Er zitten nog vier partijen in de oppositie die knibbelen aan de kiezersschare van de partij. GroenLinks dreigt gemangeld te worden tussen D66 aan de ene kant en de PvdA en SP aan de andere kant, terwijl ook de Partij voor de Dieren een lastige horzel is.

GroenLinks heeft de afgelopen jaren een imago opgebouwd van een ideeënpartij die op zoek is naar macht. Met D66 deelt GroenLinks een vergelijkbaar imago: toekomst- en hervormingsgericht, liberaal, groen, Europees georiënteerd. Samenwerking met de meer conservatieve, nostalgische, nationalistische SP en PvdA zou het imago van GroenLinks schaden en geeft Alexander Pechtold een argument om afstand te houden van GroenLinks. Ga niet meer op een podium staan naast Roemer en Cohen. Die twee houden elkaar vast. GroenLinks moet kiezen voor samenwerking met D66, in welke vorm dan ook.

Machtsblok
Ook D66 heeft daar belang bij. Deze partij weet dat het een jojo-partij is en bij eenzame regeringsdeelname zomaar terug kan vallen naar drie zetels in het parlement. Natuurlijk zijn er verschillen tussen beide partijen, maar die zijn niet fundamenteel van aard. Programmatisch zijn de verschillen te overbruggen. De enige vraag is of de cultuurverschillen in de partijen dat ook zijn. Samen kunnen de partijen op ten minste twintig zetels rekenen en samen kunnen D66 en GroenLinks op het midden van het politieke speelveld een interessant en duurzaam machtsblok vormen. De partijen zouden bijvoorbeeld met een gedeeld onderhandelingsprogramma de volgende coalitieonderhandelingen in kunnen gaan.

Op verkiezingsdag afgelopen voorjaar, zo'n dag waarop je in zenuwachtige spanning wacht op de resultaten, in dit geval op de uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen, heb ik achter mijn computer zitten spelen met de verschillende campagneleuzen. Het postertje dat ik maakte combineerde twee slogans: Kies GroenLinks. Ja! En anders D66. Het zou goed zijn als beide partijen samen gaan optrekken met een gedeelde strategie: het nieuwe, moderne midden maken. Dat zou het antwoord kunnen zijn op de politieke armoedeval waarin het oude midden vastzit.

^{Bart Snels is publicist en voormalig strateeg bij de TweedeKamerfractie van GroenLinks.}