‘Atoomenergie? Ja graag’, zegt de Duitse historicus Anna Veronika Wendland – ooit fel tegenstander

Anna Veronika Wendland (56) stond ooit op de barricaden tegen kernenergie. Later werd ze lid van ’s lands pro-nucleaire lobbyclub Nuklearia. Nu schopt de historica luidkeels aan tegen de manier waarop Duitsland zijn Energiewende vormgeeft: zonder kernenergie, met (voorlopig) bruinkool. Dat doet ze half als expert, half als activist, met een mix van technologische en sociologische argumenten. Ze schreef zelfs een pleidooi in boekvorm, na haar promotie-onderzoek over kerncentrales: ‘Atomkraft? Ja Bitte!’ Klimaatverandering en de energiecrisis: hoe kernenergie ons nu redden kan.

Daarmee jaagt ze als zelfverklaard ‘socialist’ menig Groenen-stemmer in de gordijnen. En kom bij haar niet aan met het argument dat zij een minderheidsstandpunt vertegenwoordigt, als vurig pleitbezorger van kernenergie in een land dat na decennia strijd op het punt staat om de laatste drie kerncentrales uit te schakelen. Midden in een energiecrisis, en terwijl buurlanden – inclusief Nederland – Duitsland hebben gesmeekt om de gezamenlijke energievoorziening niet nóg verder te beperken.

‘In Berlijn heet mijn pleidooi voor kernenergie misschien een minderheidsstandpunt. Maar het overgrote deel van de bevolking wil dat kerncentrales langer doordraaien (82 procent, volgens een ARD-opiniepeiling uit augustus, op zijn minst kortdurend, red.). Op internationaal niveau, waar steeds meer westerse landen kernenergie als oplossing in plaats van probleem zien, is het juist Duitsland dat het minderheidsstandpunt vertegenwoordigt.’

Nauwelijks is het interview goed en wel begonnen, of Anna Veronika Wendland doet precies datgene wat haar critici zo stoort en Duitse media haar aan het woord doet laten. Niet alleen trekt ze regeringsbeleid inhoudelijk in twijfel, maar ook verwijt ze in één adem de beleidsmakers wensdenken. ‘In het energiedebat laten onze huidige politiek leiders zich leiden door puriteins idealisme’, zegt ze in een café in Leipzig. ‘Het gaat over in wat voor maatschappij we willen leven, welke technologie daarbij past, en wanneer dat mogelijk moet zijn. Daardoor is een inhoudelijke discussie over de technologie zelf nauwelijks mogelijk.’

Wendland promoveerde op Oost-Europese geschiedenis en deed voor haar habilitatie, de tweede wetenschappelijke promotie die in Duitsland nodig is voor een hoogleraarschap, langdurig onderzoek naar de interactie tussen mens en machine, met een focus op nucleaire veiligheid. Daartoe bezocht ze tussen 2012 en 2022 de Oekraïense kerncentrale Rivne en de Duitse centrales Grafenrheinfeld en Grohnde. Ze sprak met procesoperators, observeerde reactormanagement in de controleruimtes en woonde de dagelijkse testroutines bij.

De wending kwam in 2015, zegt ze, toen Duitsland de klimaatakkoorden van Parijs ondertekende. ‘Ik keek naar de doelen, en begon simpelweg te rekenen. Toen realiseerde ik me: als we éérst kernenergie loslaten en daarna pas kolen, de meest vervuilende fossiele brandstof, dan haalt Duitsland die doelen nooit. En dat zien we nu ook: de uitbreiding van hernieuwbare energie ligt achter op schema, en Duitsland heeft door de energiecrisis kolencentrales opnieuw in gebruik genomen. Die hadden we niet nodig gehad als we de kerncentrales hadden laten draaien.’

De regering zegt: de Energiewende, de overgang naar een klimaatneutrale samenleving, kan zonder kernenergie. Het ministerie van Economische Zaken kan zwaaien met een batterij onderzoeken die dat ondersteunen. U vindt van niet?

‘Die onderzoeken zijn directief. De overheid vraagt: reken voor ons uit hoe het land zo snel mogelijk honderd procent kan draaien op hernieuwbare energie. Niet: kijk voor ons naar technologieën die de CO2-uitstoot het meest kosteneffectief tot nul kunnen terugbrengen. Het is een politieke beslissing, genomen op basis van idealisme. Zo was het trouwens ook met Angela Merkel. Die sloot in 2011 eerst acht kerncentrales en vroeg toen een technische onderzoekscommissie naar de kwestie te kijken. Opnieuw: een politieke beslissing.’

Ingegeven door de kernramp in Fukushima. Als Japanse ingenieurskunde al geen kernramp kan voorkomen, was de gedachte, dan is kernenergie nergens veilig.

‘Je kunt de oorzaken van de kernramp in Fukushima niet zomaar projecteren op Duitse kerncentrales. De hoofdoorzaak was ontoereikende hoogwaterbescherming. Voor de kerncentrale nabij Fukushima was die gebaseerd op de hoogste tsunami van de afgelopen honderd jaar. De kerncentrale was beschermd tot een waterstand van 5,7 meter. De tsunami die Fukushima trof in 2011 was 7 meter hoger.

‘In Duitsland kijken ze naar de hoogst mogelijke waterstand in tienduizend jaar. Bij die norm zou de Fukushima-kerncentrale volgens mijn berekeningen bestand zijn geweest tegen een waterstand van 15 meter of meer. Duitse kerncentrales hebben daarnaast een secundaire set noodgeneratoren, op een andere locatie in een waterdichte constructie. Als ook die uitvalt, dan beschikken Duitse kerncentrales over een systeem dat de tijd tot een meltdown kan rekken tot ongeveer 23 uur, zodat een andere stroomvoorziening kan worden opgetuigd. In Fukushima begon de meltdown al 2 tot 3 uur na de aardbeving.’

Maar áls het misgaat, dan zijn de gevolgen catastrofaal. Minister van Economische Zaken en Klimaatbescherming Robert Habeck (De Groenen) kwalificeert kernenergie toch niet voor niets als hoog risico?

‘Risico is de kans dat het misgaat vermenigvuldigd met de gevolgen wanneer dat gebeurt. Ik onderschat de gevolgen niet, maar in Duitse kerncentrales is de kans op een ramp zo klein dat je naar mijn mening niet kunt spreken van een hoogrisicotechnologie. Terwijl de kolencentrales elke dag schade veroorzaken, en fossiele brandstoffen jaarlijks wereldwijd vele miljoenen levens eisen. Als ik voortijdig sterf, zal de oorzaak geen kernramp zijn, maar het feit dat ik de eerste dertig jaar van mijn leven doorbracht in een bruinkoolregio van Noordrijn-Westfalen.

‘Hernieuwbare energie is bovendien niet hetzelfde als schone energie. De productie van al die windmolens, zonnepanelen en vooral accu’s verbruikt enorme hoeveelheden grondstoffen. In China worden zonnepanelen in werkkampen geproduceerd. Het delven van zware metalen levert ook giftige stoffen en milieuschade op.’

Maar die giftige stoffen zijn bij lange na niet zo gevaarlijk als nucleair afval. U zegt toch niet dat hernieuwbare energie slecht voor het milieu is?

‘Nee, maar wij hebben hier veel ervaring met giftig afval. We kunnen kernafval veilig opslaan, en hebben de technologie om om te gaan met bijvoorbeeld chemisch afval. Mijn punt is niet: nucleaire energie is veilig en groene en hernieuwbare energie niet. Mijn punt is: alle vormen van energie produceren afval, en het komt erop aan hoe je ermee omgaat. Maar in het geval van hernieuwbare energie ligt het afval in Azië, dus zien onze Groenen het niet. Ze zien een Duitse windmolen of zonnepaneel, en zeggen: kijk hoe schoon.’

Waarom zet de huidige regering, regeringsleider SPD maar met name coalitiepartner De Groenen, de Atomausstieg dan toch door?

‘Uit idealisme. De Duitse klimaatbeweging is anders dan die in andere landen. Een deel van de Groene achterban wordt sterk beïnvloed door de Duitse romantiek. Het idee van een terugkeer naar de natuur, tegen moderniteit en technologie. Daar hoort ook een afkeer bij van grote systemen, een wantrouwen richting industrialisering, een romantisering van het leven buiten de grote steden. Dat geldt niet voor alle Groenen, maar het is een belangrijke factor (Habeck zelf heeft die denkrichting als contraproductief afgedaan, red.).

‘Daar hoort ook het begrip ‘ommekeer bij’, Wende. Dat is een breder concept in de Duitse politieke cultuur, ook op rechts: alles moet anders. Dat zie je overal in het publieke discours: de revolutie van ’89 heet Die Wende, de toekomstige Industriewende, Verkehrswende, Agrarwende, Energiewende. Bij die laatste Wende is de gewenste technologie het eindpunt, niet het instrument. De weerstand tegen kernenergie is ook sterk aanwezig in onze media en onderwijssystemen. Nieuwe generaties nemen dat over.’

Maar dit beleid is wat de kiezer wil. U leeft in een democratisch land, nietwaar?

De Groenen hebben 15 procent van de stemmen gekregen, maar hebben met Habeck als minister van Economie en Klimaatbescherming in feite de controle over de Duitse economie én Energiewende. Weet iemand wat het klimaatbeleid van de SPD is? Habeck omringt zich met lobbyisten en mensen uit denktanks die hernieuwbare energie willen promoten, voor wie nucleaire energie onbespreekbaar is. Critici worden geweerd. De manier van denken is: als opa 100 meter in minder dan 10 seconden rent, dan wordt hij wereldkampioen. Dat is logisch. Het klopt ook. Maar de vraag moet zijn: is dat realistisch?

‘De huidige klimaatbeweging is nauw verweven met de vroegere anti-kernenergiebeweging. Ze leren van oudgedienden wat werkt. Blokkades, burgerlijke ongehoorzaamheid, symboliek. Kijk maar naar de gele kruisen bij de protesten tegen bruinkoolwinning in Lützerath vorige maand. Dat was ook het symbool van de laatste grote Duitse protesten tegen nucleair afval. Ondertussen nemen de jonge klimaatactivisten ook de kernenergie-dogma’s over. Vraag Luisa Neubauer van klimaatbeweging Fridays for Future naar kernenergie, en die zegt: dat is iets van het verleden. Dat vind ik ironisch, aangezien het zo’n cruciale rol kan spelen bij het uitfaseren van fossiele brandstoffen.

‘Groene partijen in andere landen gaan wel pragmatisch om met kernenergie. In Finland zijn de Groenen voor kerncentrales. In België stemden De Groenen in met een langere looptijd. Maar voor de Duitse Groenen is het afschaffen van kernenergie hun politieke bestaansrecht. Ooit was de partij anti-Navo, pacifistisch, tegen wapenexporten. Dat is allemaal veranderd. De enige partijdoctrine die nog over is, is het verzet tegen kernenergie.

‘Hernieuwbare energie is daarom in Duitsland meer een sociaal-cultureel vraagstuk dan een technologische kwestie. En het beleid is gebaseerd op wensdenken. Het doet mij denken aan de doelen van de voormalige Sovjet-Unie: twee keer zoveel productie in de helft van de tijd is haalbaar bij voldoende inzet.’

U bent bekritiseerd om juist die felle toon, onder andere in een profiel door Die Zeit. In een Facebookgroep vergeleek u het klimaatbeleid van de regering met ‘Windkraft-durch-Freude’, de besluitvorming op het ministerie van Economische Zaken met een ‘Führerbunkermentaliteit’, en de klimaatdoelen met oorlogsdoelen. Wat probeert u met zulke nazi-vergelijkingen te bereiken?

‘Dat was sarcasme. Als je een dogma wil doorbreken, dan moet je soms polemisch zijn. Tegenstanders framen kernenergie altijd als rechts, dus ik vond het leuk om dat uit te dagen. De (rechts-radicale partij) AfD is inderdaad pro-kernenergie, maar om andere redenen dan ik. Ik ben voor kernenergie vanwege het klimaat en omdat we in Duitsland betaalbare energie nodig hebben. De AfD is voor omdat ze terug willen naar de jaren tachtig, met grote kolen- en kerncentrales in een machtig Duitsland.’

Toch lijkt u emotioneel betrokken. Waar komt dat vandaan?

‘Ja, er zit zeker emotie in. Als socialist vrees ik de-industrialisering. De VS en veel andere landen zullen hernieuwbare energie combineren met nucleaire energie, en in staat zijn ondernemingen betere energieprijzen en industriële voorwaarden te bieden dan wij. Bedrijven zullen vertrekken. Mensen zullen hun banen kwijtraken. Dat is een krachtige destabiliserende factor in een samenleving. Wordt dit gecompenseerd in de nieuwe economie die De Groenen beloven? Of gaat deze welvaart simpelweg verloren?

'De SPD en Groenen zeggen: dit is een overgangsfase. Ze beloven nieuwe banen, nieuwe technologie. Maar veel mensen uit de arbeidersklasse vrezen voor hun toekomst, ik denk terecht. Hernieuwbare energie wordt ook verkocht als democratisch, omdat we niet meer van autocratische producenten van fossiele brandstoffen afhankelijk zijn. Maar voor zover ik kan overzien, komt een groot deel van de grondstoffen en productie uit China. Dus ik twijfel ernstig aan deze Duitse Green Deal.’

Denkt u dat de Oekraïne-oorlog en energietekorten de Duitse Atomausstieg nog kunnen veranderen?

Nee. Vroeger dacht ik: een enorme schok kan De Groenen van mening doen veranderen. Maar zelfs de Oekraïne-oorlog leverde geen koerswijziging op. Het enige wat veranderde, is dat de laatste drie kerncentrales een paar maanden langer doordraaien. Tot april, op een lager pitje en zonder nieuw uranium in te kopen.