Arts met grenzen

'Eigenlijk vind je in heel Afrika maar vier soorten blanken', zei Nick. 'Paters, artsen, handelaren en ontwikkelingswerkers. Paters komen met idealen en houden daaraan vast, handelaren komen zonder idealen, en ontwikkelingswerkers komen met idealen en verliezen ze.' 'En artsen?', vroeg Tom. 'Een arts zit tussen de pater en de ontwikkelingswerker in', zei Nick.

Een pater die met een zak chips op schoot het liefst de hele dag video's kijkt, een ambassadeur die van een harde knal op het dorpsplein een mislukte aanslag maakt in de hoop dat zijn volgende post Washington is, en een tandarts die zelf geregeld een grote teug neemt van het verdovende lachgas.

Het is een kleine greep uit de personages die voorbijkomen in Nood breekt wet, de debuutroman van arts David Van Bodegom (34) over de jonge, idealistische tropenarts Tom. Zes jaar lang verbleef Van Bodegom een paar maanden per jaar in Ghana voor zijn eigen onderzoek. 'Steeds terug naar Nederland, dat is mijn redding geweest. Afrika kan gekke dingen doen met de mens. Verwachtingen moeten worden bijgesteld en grenzen vervagen. Met de tijd zag ik de Europeanen om mij heen veranderen.'

Zijn ervaringen en ontmoetingen in Afrika vormden de basis voor zijn roman. 'Wat gebeurt er met de idealen van blanke Europeanen die voor lange tijd naar een uithoek in Afrika vertrekken? Die vraag fascineert mij enorm', zegt Van Bodegom, gekleed in een keurig overhemd en een jasje in een Amsterdams café.

In het noorden van Ghana trof hij een bonte combinatie van idealisten en opportunisten aan. Zoals de Spaanse pater Emilio van het missieziekenhuis die een hele berg handtasjes in de stad koopt en die aan de jonge meisjes uit de kerk geeft, als ze met hem de nacht doorbrengen. Maar ook mensen die koste wat kost aan hun idealen blijven vasthouden. De door de wol geverfde tropenarts die nergens meer van opkijkt. 'Of de pater die hardnekkig een klassieke eredienst blijft houden, terwijl iedereen alleen komt opdagen om zijn mobiele telefoon op te laden aan de accu waarmee het orgeltje van stroom wordt voorzien.'

Onder zijn klamboe, met een mijnwerkerslampje op zijn hoofd, schreef Van Bodegom zijn boek. 'Om zes uur 's avonds is het alsof het licht uitgaat. Pikkedonker. Wat doe je dan? De Ghanese films die in het dorp worden getoond, ken je op een gegeven moment wel.'

'Weet je', zei Tom. 'Eigenlijk zijn bijna alle blanken die je hier in Afrika ontmoet een beetje typisch.' 'Hoe bedoel je?' zei pater Roberto lachend, alsof hij zelf voor gek werd verklaard. 'Vergeleken met de blanken in Europa.' 'Ja dat is waar. De vraag is of alle gekken naar Afrika komen of dat iedereen hier langzaam gek wordt.'

Als een echte onderzoeker probeert van Bodegom een antwoord te vinden op wat Afrika aantrekkelijk maakt voor Europeanen die huis en haard verlaten. 'Het heeft te maken met het pure van die mensen, het onbedorvene', denkt hij. 'Zij leven gewoon. Waarom kunnen wij niet tevreden zijn met wat we hebben, we wonen nota bene in een van de meest welvarende landen ter wereld. En nog rennen we ons de hele dag rot. In Afrika maak je er gewoon het beste van.'

Naast een karakterschets van de mensen die naar Afrika trekken, geeft Nood breekt wet een kijkje in het functioneren van de westerse geneeskunde. Dat gebeurt door de ogen van hoofdpersoon Tom van Naemen, die na negen jaar geneeskundestudie vertrekt naar een klein dorp in het noorden van Ghana. Hij assisteert daar de ervaren tropenarts Gerards bij het werk in een missieziekenhuisje.

'Tropenartsen zijn een geval apart', zegt Van Bodegom. 'Heb je eenmaal een tijd doorgebracht in Afrika, dan kun je bijna niet meer aan de slag in een Nederlands ziekenhuis. De bureaucratie, de spelletjes van dokters onder elkaar om jezelf te profileren. En vooral: de verveling in Nederland.' In Nood breekt wet behandelt Tom soms wel 106 patiënten op een dag. Veel jonge tropenartsen houden het dan ook niet vol. 'Je ziet het gebeuren: 10 kilo eraf, niet goed meer kunnen slapen', zegt Van Bodegom. 'Alles is daar zo anders. Dan is het tijd om naar huis te gaan.'

Vroeger wilde Van Bodegom zelf tropenarts worden. Tijdens een stage op de afdeling geriatrie in Nederland zag hij de aluminiumkisten tot het plafond opgestapeld staan om naar Afrika te worden verscheept. 'Muskietennetten, waterfilters, oude microscopen. Ik was in de verkeerde kamer terechtgekomen. Ik wist: Ik moest mee naar Afrika.'

In zijn boek Nood breekt wet glijdt hoofdpersoon Tom langzaam af. Hij slaapt niet goed en wordt uiteindelijk ziek. Hij sterft aan zijn eigen ideaal: het brengen van de westerse geneeskunst in Afrika. 'Door de westerse pillen op de markt in Ghana, ontstaat er in de lokale ziekteverwekkende bacteriën, resistentie tegen antibiotica', zegt Van Bodegom. 'Tom loopt tuberculose op die onbehandelbaar blijkt.' Ondanks zijn ziekte keert Tom toch terug naar Ghana. Het einde symboliseert Van Bodegoms opvatting over de westerse geneeskunst in Afrika. 'Zijn werk daar is misschien een druppel op een gloeiende plaat, maar die druppel kan een hoop stoom genereren die anderen kan opvallen. Het gaat om hoop.'

Hij schrok toen hij in de spiegel keek. Zijn gezicht zat onder de schrammen en vegen bloed. Rood stof plakte op zijn bezwete hoofd en in zijn verwilderde blonde haren, hij was ongeschoren, zijn overhemd was vies, gescheurd en hing halfopen. Hij was oververmoeid, halfdronken en hij had te hard gereden over een slecht verlichte weg in een auto waarvan het stuur kapot was. Ben jíj de dokter, had de man gevraagd.

Verafrikaniseren, noemt Van Bodegom het. 'Je denkt eerst: scheren? Dat is niet echt nodig. Of, dat T-shirt met dat gat erin kan best nog wel.'

In het dorpje in Ghana waar Van Bodegom werkte had je pater Roberto, die model stond voor een van de karakters in het boek. 'Hij droeg een korte gerafelde broek met daar overheen een lange overjas. Dat kleine mannetje zat dan zo in zijn roestende pick-uptruck. Een vreemde eend in de bijt.'

Fase twee is het gedrag. 'Mensen gaan meer risico accepteren, grenzen vervagen en je leeft meer met de dag', zegt Van Bodegom. Hoofdpersoon Tom amputeert een been aan de hand van stap-voor-stapschetsjes beschreven in 'de Bijbel van de tropenarts'.

Momenteel werkt Van Bodegom als onderzoeker bij de Leyden Academy, een kennisinstituut op het gebied van vitaliteit en veroudering, en als columnist voor het Leids universitair weekblad Mare .

'Mijn droom om tropenarts te worden is bijgesteld omdat ik in Afrika ben geweest.' Voor lange tijd naar Afrika past ook niet meer in zijn leven. 'Binnenkort wordt mijn dochtertje geboren.'

In de zes jaar die David van Bodegom in Afrika doorbracht, zag hij de meeste Europeanen na een of enkele jaren naar huis keren. 'Mensen die overblijven hebben voldoende relativeringsvermogen om de verwachtingen aan te passen aan de realiteit. Dat is een Afrikaanse kwaliteit. Alleen door op een Afrikaan te gaan lijken, kunnen ze zich daar handhaven.'

David van Bodegom: Nood breekt wet, Prometheus

€ 17,95,-

ISBN 978 90 446 1594 4

EXTRA: CV Van Bodegom

David van Bodegom (1978) is arts en historicus. In 2009 won hij met zijn verhaal Afspraak met Anna de schrijfwedstrijd In Tekst van NRC Next. Voor zijn promotieonderzoek woonde en werkte hij jarenlang in Ghana. Hij deed hier onderzoek naar veroudering. Hij werkt bij de Leyden Academy en is als universitair docent verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum. Zijn debuutroman Nood breekt wet verscheen 30 januari.

undefined