Arnhem heeft nieuw wapen tegen droogte: een atoombunker

Erik Laurentzen blijft staan bij een onooglijk putdeksel, midden in het centrum van Arnhem. De riool- en waterbeheerder van de gemeente Arnhem schuift het opzij en klimt met zichtbaar enthousiasme via een wankel laddertje naar beneden, de duisternis in.

De koele kelder waarin hij afdaalt, werd ooit gebouwd als voetgangerstunnel en tijdens de Koude Oorlog omgebouwd tot atoombunker. Binnenkort wordt dit een wateropslag voor droge tijden. Nu nog staan de poepemmers en luchtfilters voor schuilende burgers in de vochtige gangen.

Laurentzen lacht: ‘Schijnzekerheid, zo’n bunker. Je kon die atoombommen net zo goed terugkoppen. Maar voor ons is deze betonnen bak een uitkomst: er past zevenhonderdduizend liter regenwater in.’ Voldoende om honderd grote bomen in de omgeving een maand lang te voeden.

Dubbel riool

Bij de herinrichting van het stationsgebied is hiervoor een dubbel rioolstelsel aangelegd. Afvalwater van woningen en bedrijven gaat het riool in, maar het regenwater dat op de daken en pleinen valt, wordt straks naar de oude bunker geleid. ‘Afkoppelen’ heet het: regenwater niet langer naar het riool sturen, maar lokaal opslaan of in het grondwater laten zakken.

In alle Arnhemse nieuwbouw bouwen aannemers deze dubbele waterafvoeren nu verplicht in: binnen tien jaar moet voor 90 procent van alle openbare ruimte gelden dat het regenwater niet langer het riool in stroomt. Vaak maakt de stad voor wateropslag gebruik van oude constructies in de ondergrond, zoals deze bunkers, oude bluswaterputten van de brandweer of afgesloten stukken riolering.

‘De ondergrondse opslag van hemelwater begint op te komen,’ ziet Rob Hermans, programmamanager van Rioned, de nationale koepelorganisatie voor stedelijk waterbeheer. ‘Grotere gemeenten als Arnhem lopen daarin voorop. Er is wel specialistische kennis voor nodig, die niet elke gemeente zomaar in huis heeft.’

Hittegolven

De waterbunker is onderdeel van de onlangs gelanceerde Strategie Klimaatadaptatie Arnhem 2020-2030, waarmee de gemeente zich voorbereidt op een toekomst van meer hittegolven en langere droogtes afgewisseld door heviger regenbuien. Arnhem is naar eigen zeggen de eerste Nederlandse gemeente met zo’n strategie. Maar dat zal niet lang meer duren, aangezien het Rijk van alle gemeenten een klimaatstresstest eist voor eind 2020 − de gemeenten moeten dus aan de slag met hun klimaatbestendigheid.

Iets verderop ligt het Gele Rijdersplein, dat inmiddels de betiteling ‘plein’ niet meer verdient. De betegeling is er weggebroken en vervangen door gras, overschaduwd door grote platanen. Als onderdeel van het klimaatadaptatieplan wil Arnhem 10 procent van alle asfalt en stenen vervangen door natuurlijke ondergrond, zoals planten of gras.

Rondom de bomen zijn plastic infiltratiekratten ingegraven, waardoor meer ruimte ontstaat om water vast te houden. ‘Dan hoeven wij in droge periodes niet meteen met de tankwagens aan te komen om de boel hier in leven te houden’, zegt Laurentzen. Bijkomend voordeel: bij felle regenbuien raakt de waterafvoer minder snel overbelast, doordat het water lokaal wordt bewaard.

‘Vroeger zagen we water als afval, iets waar je zo snel mogelijk vanaf moet’, vertelt Laurentzen. ‘Nu beginnen we de waarde ervan te zien. We willen een groen Arnhem en dat vraagt om veel water.’ De grote uitdaging voor stedelijk waterbeheerders is om tussen alle staal, beton en stenen de bodem toch weer als een natuurlijke spons die water vasthoudt te laten fungeren.

Verkoeling

Naast regenwater opslaan wil Arnhem de stad ook verkoelen. Terloops wijst Laurentzen naar een bushalte, die in bloei lijkt te staan: weelderig begroeid met allerlei planten en gele zonnehoed-bloemen. ‘Puur decoratie natuurlijk. Dit doet niks voor de verkoeling. Maar het is wel mooi, en goed voor de bewustwording.’

Wat wel zoden aan de dijk zet: het groene dak van de bioscoop naast het station, dat geheel met planten begroeid is, de groene gevels die op steeds meer nieuwbouw aangelegd worden, de regentonnen en groene daken die steeds meer bewoners hebben.

Maar er is meer nodig. ‘Het duurt minstens een generatie aan verbouwingen, voordat je de hele gemeente hebt aangepast op het nieuwe klimaat,’ rekent Laurentzen voor. ‘En klimaatverandering gaat sneller dan dat – de natuur gunt ons die tijd niet.’

Sommige van de benodigde aanpassingen, vreest hij, zullen ongemak veroorzaken. ‘Momenteel tolereren we nul wateroverlast in de stad. Die houding kunnen we ons niet meer veroorloven.’ Bij grote hoosbuien zullen in de toekomst soms straten tijdelijk onder water komen te staan. Niet per ongeluk, maar als bewust beleid. In plaats van steeds stevigere rioolafvoeringen te bouwen − waar het lokale grondwaterpeil onder lijdt en wat de stad kwetsbaar maakt in periodes van droogte − wordt gekozen voor lokale opslag waarbij het soms even duurt voordat het water van de straat verdwenen is.

Het klimaatplan, vertelt Laurentzen, is voor ambtenaren als hij een steun in de rug. ‘Bouwers en planners denken altijd binnen de grenzen van hun project. Maar water houdt zich niet aan projectgrenzen. Met dit plan op zak krijg ik mensen overtuigd om verder te kijken.’

Herkenbaar, vindt Maarten Kuiper, specialist in stedelijk waterbeheer bij onderzoeksbureau Wareco. ‘Dankzij de bestuurlijke aandacht voor klimaatverandering komen stedelijke droogteproblemen nu in heel Nederland beter in beeld. Maar we zijn er nog lang niet.’ Nog steeds ligt de nadruk te vaak op snel bouwen, zonder oog voor het waterbeheer. ‘Uiteindelijk moeten we ook gewoon harde afspraken maken over zaken als het opslaan en het benutten van regenwater.’

Met enige tegenzin sleept Laurentzen het gietijzeren putdeksel weer terug op de opening van de oude atoombunker. Zelf is hij het liefst onder de grond. ‘Er zit daar zoveel moois, zo veel kapitaal. Daar kunnen we veel meer mee doen. Als we het maar leren zien.’ Zijn ogen schitteren ‘Gigantische oude rioolgangen, zo groot dat je erin kunt dansen. Dat is toch prachtig?’