‘Anti-zwart racisme is duidelijk een systeem dat voortkomt uit het koloniale verleden’

Racisme dat specifiek gericht is op mensen met een Afrikaanse achtergrond is een hardnekkig probleem en Nederland heeft er nog maar weinig weet van, stellen Mitchell Esajas en Vincent Verkoelen van het Amsterdamse discriminatiemeldpunt.

Misschien wel het meest schrijnende voorbeeld uit Anti-zwart racisme in de regio Amsterdam, het onderzoek naar anti-zwart racisme en discriminatie in en rond de hoofdstad, dient zich al meteen in het voorwoord aan. Daarin haalt waarnemend directeur Vincent Verkoelen een Surinaamse schrijfster aan met wie hij en bestuurslid Mitchell Esajas van het Amsterdamse discriminatiemeldpunt in gesprek raakten – net na de dood van George Floyd, maar nog voor de grote Black Lives Matter-demonstratie op de Dam.

De vrouw was door haar dochter benaderd met een petitie tegen racistisch politiegeweld. ‘Het emotioneerde haar tweeledig’, schrijft Verkoelen. ‘Enerzijds omdat haar dochter de strijd voor gelijke behandeling opnam, maar bovenal omdat na haar eigen betrokkenheid bij de gelijkheidsstrijd in de jaren ’70 en ’80 hier in Nederland haar dochter nog steeds genoodzaakt is de strijd te moeten voortzetten.’

In de zomer van 2020 nemen Verkoelen (na vijf jaar) en Esajas (drie) beiden afscheid bij het MDRA, het Amsterdamse meldpunt voor discriminatie en racisme. Anti-zwart racisme in de regio Amsterdam is het laatste rapport waarbij ze betrokken waren.

Tegelijk is het ook een novum: als eerste Nederlandse discriminatievoorziening zocht het Amsterdamse meldpunt naar eigen zeggen uit hoeveel meldingen tussen 2017 en 2019 onder de noemer anti-zwart racisme vallen. Het blijkt te gaan om 38 tot 39 procent van alle meldingen op herkomst en huidskleur, wat weer ruim de helft is van het totale aantal meldingen bij het meldpunt. Verkoelen: ‘We zijn dit onderzoek begonnen ruim voor de dood van George Floyd. Dus in die zin lijkt het nu al achterhaald.’

De groepjes zwarte jongens die worden geweigerd in de rij voor de club. De witte mensen die wel in de Amsterdamse crêperie worden geholpen, terwijl zwarte klanten te horen krijgen dat de machine het niet doet. Volwassen mannen die een Surinamer voor Zwarte Piet op straat uitmaken en vervolgens een sinterklaasliedje ten gehore brengen – het zijn slechts een paar voorbeelden uit het rapport. Verbazen doet het de directeur en het bestuurslid amper nog.

‘Ik zit er dicht op, dus de emotie bij een melding voel ik nog ieder keer’, zegt Verkoelen. ‘Maar me erover verbazen is iets anders.’ Esajas, bekend vanwege Kick Out Zwarte Piet, Black Lives Matter-demonstraties en het Grote Racismegesprek van de VPRO op 12 juli 2020: ‘Verbazing heb je als je denkt dat iets niet meer voorkomt. En ik heb veel dingen voorbij zien komen op het gebied van racisme.’

Waarom is het volgens jullie nodig om anti-zwart racisme specifiek te benoemen?

Esajas: ‘Wil je racisme en discriminatie oplossen, dan moet je weten hoe het zich manifesteert. Het is een complex probleem. Iedereen praat vanuit de onderbuik alsof hij er verstand van heeft, terwijl sommige mensen een wetenschappelijke carrière rond racisme hebben opgebouwd. Het manifesteert zich op verschillende manieren, het treft verschillende bevolkingsgroepen.

‘Anti-zwart racisme betreft de mensen die op basis van hun Afrikaanse herkomst, uiterlijk of culturele achtergrond worden benadeeld. Dat komt voor een groot deel voort uit het koloniale verleden, het slavernijverleden. Zwarte mensen hebben te kampen met etnisch profileren, met discriminatie op de arbeidsmarkt, waarbij bepaalde uitlatingen voortkomen uit zo’n geschiedenis. Wil je dat effectief bestrijden, dan moet je die historische context meenemen.’

Nederland heeft nog maar weinig weet van anti-zwart racisme, zegt Esajas. ‘Er zijn een paar onderzoeken gedaan. Maar het is vrij karig, vergeleken bij bijvoorbeeld de VS en het Verenigd Koninkrijk. Die hebben een veel langere geschiedenis van dit soort rapportages. Die zijn ook verder dan wij, met erkenning, inzicht en dataverzameling. Dat zegt de EU ook: begin met data verzamelen. Als je niet weet hoe groot het probleem is en waar het zich afspeelt, kun je het ook niet monitoren en er goed beleid op voeren.’

Waarin verschilt anti-zwart racisme van bijvoorbeeld anti-Aziatisch racisme of islamofobie?

Verkoelen: ‘De voedingsbodem is anders.’

Esajas: ‘Het gaat erom hoe het zich uit en waar het vandaan komt. Anti-zwart racisme is heel duidelijk een systeem, een fenomeen dat voortkomt uit het koloniale verleden. De tijd waarin zwartheid werd gezien als negatief en minderwaardig, terwijl wit of blank stond voor intelligentie en beschaving. Andere vormen van racisme zoals islamofobie hebben ook met die geschiedenis te maken, maar hebben zich toch anders ontwikkeld.’

De Europese Unie gebruikt de term ‘afrofobie’. Jullie willen daar niet aan, schrijven jullie in het rapport.

Verkoelen: ‘De eerste versie van dit rapport had als titel Afrofobie in Amsterdam, mede doordat de EU die term gebruikt. Maar onze expertgroep (met daarin onder meer cultureel antropoloog Gloria Wekker, mensenrechtenadvocaat Domenica Ghidei en onderzoeker Kwame Nimako, red.) zei: je moet die term echt veranderen, afrofobie geeft het probleem niet duidelijk weer.’

Fobie slaat op angst. Speelt angst een rol bij mensen die zich schuldig maken aan racisme en discriminatie?

Verkoelen: ‘In het rapport staat een voorbeeld van een zwarte man die excessief is bejegend door de politie. Was dat ook gebeurd als hij wit was geweest? Is dat dan fobie? Ik denk niet dat angst bij het gros van de meldingen bij ons een rol speelt.’

Esajas: ‘Wat het ook is: de term afrofobie reduceert een systematisch probleem tot een psychologisch probleem. Een angst voor zwarte mensen. Daarmee individualiseer je het ook nog eens.’

Hechten melders er waarde aan dat de term anti-zwart wordt benoemd?

Verkoelen: ‘Ik kan niet namens hen spreken. Maar ik kan me voorstellen dat ze blij zijn met de aandacht voor de problematiek. In de eerste plaats hopen mensen die bij ons melding maken op een oplossing. Racisme is een heel groot probleem, maar mensen ervaren het vooral in hun eigen leefomgeving. Slaap ik er ’s nachts slecht van, gedraag ik me vanwege mijn huidskleur anders als ik een politieagent zie lopen?’

Uit onderzoek is bekend dat de meeste slachtoffers geen melding maken van discriminatie of racisme. De komende tijd wil Esajas – in samenwerking met de gemeente Amsterdam – gemeenschappen zover krijgen vaker actie te ondernemen, door ze duidelijk te maken dat melding maken of aangifte doen wel degelijk zin heeft.

‘Mensen die racisme ervaren, twijfelen vaak aan zichzelf’, zegt Esajas. ‘Als iemand aap wordt genoemd, is dat duidelijk genoeg. Maar bij microagressies, alledaagse opmerkingen op de werkvloer die mensen meemaken, zijn ze vaak gewend het te slikken. Ze accepteren het omdat het anders tot vervelende situaties kan leiden. Door middel van een nieuwe campagne willen we duidelijk maken dat je er niet alleen voor staat als het jou overkomt.’

Verkoelen: ‘Ik heb ook wel gemerkt dat we als meldpunt te passief zijn geweest. Te weinig bekend ook. In het woord meldpunt zit toch de ondertoon van een loket: hartelijk dank voor uw melding, we zetten een vinkje en we gaan door naar de volgende melding. Lang niet iedereen weet bijvoorbeeld dat wij ook gesprekken aangaan met de veroorzakers van racisme. Om te kijken of we voor de melder tot een acceptabele oplossing kunnen komen.’

Wat wil iemand die melding maakt bij jullie of bij de politie?

Verkoelen: ‘Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau dit jaar blijkt dat tweederde van de melders met een discriminatie-ervaring geen behoefte heeft aan een luisterend oor. Ik kan erover meepraten, ik ben ook wel uitgescholden voor k-homo. Ik wilde het vooral zo snel mogelijk vergeten en het geen aandacht gunnen door naar een discriminatiemeldpunt te gaan. Maar door het niet te melden, blijft de omvang van het probleem onderbelicht.

‘Het gaat vooral om de actie die op een melding volgt. We praten altijd eerst met melder: wat wil je bereiken? Als diegene dat goed vindt, benaderen we de plek waar de melding heeft plaatsgevonden: de directie van een school bijvoorbeeld, of de werkgever.’

Hoe reageren die als jullie contact opnemen?

‘Heel wisselend. Sommigen zijn bang voor juridische consequenties. Anderen schrikken: gebeurt dit echt binnen onze organisatie? Er is soms wel wat weerstand als wij ergens aankloppen. Maar men staat ook open voor een dialoog. Dat is denk ik ook wel de kracht van onze consulenten.’