Andere kijk op risico's nodig

'DE PERCEPTIES van burgers moeten serieuzer worden genomen', bepleiten Van Asselt en Rotmans (Forum, 17 mei) naar aanleiding van de ramp in Enschede. Het is een sympathiek en voor de hand liggend idee, maar als remedie improductief.

Aan de ramp in Enschede ligt een kluwen van oorzaken ten grondslag die de hele natie omvat: ondernemers die willen groeien, onverwachte fysische en chemische processen, belanghebbende experts, pseudo-wetenschappelijke risicoanalyses, technocratische bestuurders - en pas helemaal aan het eind een vuurwerkverslindende consument. De percepties van de burgers worden gevormd binnen dit netwerk. Ze kunnen er daarom niet even uit worden gelicht en vervolgens worden aangewend als een soort morele hefboom om dit netwerk op te rollen of ingrijpend te wijzigen.

De systematiek van de vestiging en uitbreiding van riskante installaties is zodanig dat percepties van burgers daarbij nauwelijks een rol spelen. Een burger moet elke dag de krant spellen om toevallig een paar regels tegen te komen over een vergunningverlening. Duister blijft het dan nog wat de gevolgen kunnen zijn bij een groot ongeluk. Mocht hij desondanks verontrust zijn, dan kan hij een bezwaarschrift indienen.

Deze route is niet de eerste prioriteit van een Turks gezin in een arme wijk (gevaarlijke installaties staan niet midden in Aerdenhout of Wassenaar, ook al zou daar aanzienlijk minder schade ontstaan). De systematiek van de risicomaatschappij is juist zodanig dat de percepties van burgers niet teveel roet in het eten kunnen gooien, terwijl toch aan alle democratische procedures is voldaan. Deze systematiek werkt effectief: vóór de ramp waren er nauwelijks percepties van burgers om rekening mee te houden.

Wat vormt de percepties van burgers na een ramp als in Enschede? De media spelen hierin een hoofdrol. Hier zijn voortdurend de deskundigen aan het woord. Na iedere ramp hangen we aan hun lippen: hoe heeft dit toch kunnen gebeuren? Mochten de oorzaken al gevonden worden, dan zal deze kennis worden ingezet om de overgebleven installaties 'veiliger' te maken, zo verzekeren ons de voortdurend geïnterviewde bestuurders. De burgers zijn dan gerustgesteld - tot de volgende knal. Gezeten voor de tv ziet de burger het passief aan. Zo hij al geprikkeld wordt is het tot woede - die hij richt op de aangewezen zondebokken - en tot liefdadigheid.

Wat mij verontrust is het uitblijven van burgerlijke actie om gevaar te voorkómen. Op de locaties waar nog opslagplaatsen staan, worden geen gemeentehuizen bestormd, er vinden geen demonstraties plaats, er wordt niet massaal druk uitgeoefend op volksvertegenwoordigers. En dat terwijl de bestuurders gewoon doorgaan met een aanpak die rampen niet kan uitbannen.

Andere opslagplaatsen worden ijlings gecontroleerd en de vergunningen in orde bevonden. Maar dat was in Enschede ook zo! Een minister zegt dat vuurwerkopslagplaatsen 'eigenlijk niet in woonwijken mogen staan'. Maar in de perceptie van Enschedese ambtenaren stond de betreffende fabriek helemaal niet in een woonwijk. Ze stond op een industrieterrein dat aan een woonwijk grensde. Dus over de aanstaande verplaatsing van vuurwerkopslagplaatsen naar industrieterreinen kunnen we ook niet al te gerust zijn. In het tempo waarin Nederland bouwt hebben we daar bovendien in een mum van tijd weer een woonwijk tegenaan gezet.

Dat burgers niet in opstand komen tegen dit soort geklungel kun je toeschrijven aan de slaafsheid van Nederlanders zoals Anet Bleich doet in haar column (Forum, 17 mei). Er zijn echter betere hypotheses. Het ontbreken van actie zou een aanwijzing kunnen zijn dat burgers de redeneertrant van experts al in belangrijke mate hebben overgenomen: Enschede was een ongelukje en alles is weer onder controle.

Een tweede hypothese is dat burgers dat maar al te graag willen geloven. Immers als je dat níet wilt, heb je een probleem. Want dan moet je iets doen om je eigen veiligheid (en die van anderen) te verzekeren. Dit is de moderne burger niet meer zo gewend, en hij weet ook niet precies hoe. De politiek is inmiddels ver weg. Het brengen van een zak kleding naar de slachtoffers is aanzienlijk overzichtelijker. Hier betaalt zich de gegroeide afstand tussen burger en politiek op pijnlijke wijze uit.

'Het vuurwerk de wereld uit, te beginnen uit Nederland', het zou een mooie actie zijn. Maar wie weet nog hoe zo'n actie moet worden gevoerd? Of willen we dat helemaal niet meer en kan het gebruik van vuurwerk op te veel steun rekenen?

De eerste stap die gezet moet worden is om risicoproblemen te herkennen. Van technici hoeven we dat niet te verwachten want dan graven ze hun eigen graf. Voor politici en beleidsmakers is dat ook niet aantrekkelijk: het gegoochel met kansen en cijfers waarmee letterlijk alles als 'veilig' kan worden voorgesteld, is dan niet meer mogelijk.

Toch is een dergelijke transformatie noodzakelijk. Er moet weer naar vormen van politiek debat worden gezocht waarin de vraag aan de orde kan komen naar wat wij als samenleving nog aanvaardbare neveneffecten vinden van bepaalde technologieën, ook als het om grote ongelukken gaat. Daarvoor moeten die effecten zichtbaar worden gemaakt vóór er een ramp optreedt.

Voor wat betreft vuurwerk betekent dat, dat er een koppeling aangebracht moet worden tussen het grootschalig afsteken van feestvuurwerk en het optreden van rampen als die in Enschede. Erkend moet worden dat die twee onafscheidelijk zijn. Dat vereist een heel andere risico-expertise, andere wetten en regels, politiek bewuste burgers, moedige politici, kortom een heel ander netwerk.

Het ziet er niet naar uit dat, in een samenleving waar alles moet kunnen, 'Enschede' de stoot zal geven tot zo'n ingrijpende transformatie. Het blijft een risicomaatschappij.