'Amerikaanse wet is regelrechte aanval op staatssoevereiniteit'

Het is een initiatief van de Democratische senator Charles Schumer uit New York en de Republikein John Cornyn uit Texas. Ze hopen zo nabestaanden van de aanslagen op 11 september 2001 te helpen.

Met de nieuwe wet wordt het volgende scenario denkbaar: een groep Amerikaanse nabestaanden van de aanslag op het zorgcentrum in San Bernardino (14 doden) begint een rechtszaak tegen de Nederlandse staat omdat geheime dienst AIVD misschien inlichtingen had over de daders en die niet heeft gedeeld met Amerikaanse diensten

De nabestaanden vinden dat Nederland daarmee een fout heeft gemaakt en dat zonder die fout het drama misschien niet was gebeurd. Zij stellen de staat Nederland aansprakelijk voor zowel de materiële als de immateriële schade en eisen miljoenen, misschien wel miljarden. Het is tenslotte Amerika. Nederland moet zich voor een Amerikaanse federale rechtbank verantwoorden. En uitleggen welke inlichtingen de AIVD op welk moment had en waarom die niet zijn gedeeld met de Amerikanen.

Saoedi-Arabië

Al jaren proberen die compensatie te krijgen voor hun verlies. Hun belangrijkste doelwit is Saoedi-Arabië. Direct na 9/11 werd gespeculeerd over de betrokkenheid van dit land: het merendeel van de vliegtuigkapers kwam ervandaan. Ook 28 pagina's in een rapport van het Amerikaanse congres zouden die betrokkenheid aantonen. Die pagina's zijn nooit openbaar gemaakt en hebben nu een mythische status.

Het aanklagen van staten bij een civiele rechter voor daden in eigen land, kan nu niet. Daarom kwamen de twee senatoren met JASTA. 'In plaats van een ad-hocwet te maken voor Saoedi-Arabië, kiezen zij voor een algemene wet', zegt Geert van Calster, hoogleraar internationaal recht aan de universiteit Leuven. 'En dat is precies het probleem. Die wet trekt de Amerikaanse rechtsorde over de wereld en ondermijnt daarmee de immuniteit van landen.'

JASTA is niet alleen een bedreiging voor Saoedi-Arabië, ook voor de Nederlandse staat en inlichtingendiensten. Het is een regelrechte aanval op de moderne diplomatie, die sinds 1648 is gebaseerd op het principe van de immuniteit van soevereine staten. Van Calster: 'Dat is te gek voor woorden. Hoewel je nog sympathie kunt hebben concrete gevallen, zoals die van de nabestaanden van 9/11, is de reikwijdte van de wet enorm. En Amerikaanse advocaten deinzen er niet voor terug de gekste aanklachten te formuleren.'

Terug naar het voorbeeld van San Bernardino. Nederland zal een rechtszaak niet kunnen laten passeren. Van Calster: 'Nederland zal moeten meewerken.' En de inlichtingendiensten zullen toegang moeten geven tot gevoelige dossiers. 'Wat weer ertoe leidt dat staten nog eens extra gaan nadenken of ze inlichtingen wel moeten delen.'

Ophef?

Brede internationale ophef over de wet is er tot nog toe niet. In Frankrijk verschenen enkele verontrustende berichten, net als in Groot-Brittannië. In Nederland bleef het vrij stil. PvdA-Kamerlid Jeroen Recourt las onlangs 'bij toeval' over de wet. Recourt: 'Ik dacht direct 'wat is dit voor gekkigheid?' Ook hem viel het op dat er geen aandacht is voor JASTA. 'Ik neem aan dat dit met de onbekendheid ervan te maken heeft.'

Hoewel hij 'moeilijk' kan inschatten wat de werkelijke gevolgen zullen zijn, noemt hij het initiatief 'zeer zorgelijk'. Recourt: 'Dit gaat over het handelen van de Nederlandse staat in Nederland.' Als voorbeeld noemt hij de douanecontroles op Schiphol. 'Stel je voor dat daar iemand doorheen glipt die later een aanslag pleegt. Dit weekend schreef de Volkskrant over de gebrekkige controle van asielzoekers op terrorisme. Moet Nederland zich daarvoor straks verantwoorden voor een Amerikaanse rechtbank?

De opstelling van de VS wringt ook om een andere reden. De Amerikanen weigeren mee te doen aan het Internationaal Strafhof in Den Haag dat individuen vervolgt vanwege misdadentegen de menselijkheid. Amerikaanse staatsburgers kunnen niet aan Den Haag worden uitgeleverd.

Van Calster: 'De Amerikanen hebben een ambivalente houding ten aanzien van het internationaal recht. Men vindt in de VS dat het eigen Hooggerechtshof de ultieme interpreteerder is van internationaal recht.' Recourt heeft inmiddels vragen gesteld aan minister van Justitie Van der Steur.

Overigens maakt ook de regering-Obama zich zorgen over de diplomatieke gevolgen van de wet. De president kan een veto uitspreken. Zijn mogelijke opvolgers, Clinton en Trump, zijn vóór JASTA. Tegelijk dreigt Saoedi-Arabië alvast met economische sancties als JASTA wel doorgaat en het land voor de rechter moet komen. Saoedi-Arabië wijst elke betrokkenheid met terrorisme af. Senator Charles Schumer is niet zo onder de indruk van de Saoedische dreigementen. 'Als de Saoedi's geen rol speelden in het terrorisme, hoeven ze zich geen zorgen te maken. Als dat wel zo is, moeten ze aansprakelijk worden gehouden.'