AMC zet zwarte doos in operatiekamer
Het AMC in Amsterdam installeert morgen als eerste Nederlandse ziekenhuis een volledig werkende 'zwarte doos' in een van zijn twintig operatiekamers. Net als in de luchtvaart worden tijdens operaties met de zwarte doos alle gegevens over de patiënt en de operatiekamer bijgehouden en geanalyseerd. Chirurgen willen zo de patiëntveiligheid verhogen.
Het systeem werd bedacht door een Canadese chirurg, Teodor Grantcharov, die al tijdens zijn opleiding begon met het opnemen van zijn eigen operaties. 'Aan het eind van de dag voelde ik me vaak geweldig', vertelde hij ooit op een TEDx- presentatie. 'Ik dacht dat ik het fantastisch had gedaan. Maar als ik een paar dagen later terugkeek, was dat gevoel totaal anders. Ik zag zoveel dingen die ik beter had kunnen doen. In de chirurgie maakt veiligheid het verschil tussen leven en dood.'
Het duurde twee jaar voordat het AMC het project met de zwarte doos rond kreeg. 'Er was wel drempelvrees', zegt hoogleraar en chirurg Marlies Schijven, die het project leidt.
Alles opgeslagen
In de black box wordt alles opgeslagen wat apparaten in de operatiekamer kunnen meten: van bloeddruk, temperatuur en hartslag van de patiënt tot bewegingen van het OK-personeel en het aantal keren dat de operatiekamer open en dicht gaat. Ook worden video- en geluidsopnamen gemaakt. De computer koppelt alle data aan elkaar en zet een 'vlag' bij afwijkende momenten. Die worden achteraf met het team besproken.
Opvallend is dat een deel van de gegevens uit de zwarte doos in het AMC niet in het medisch dossier van de patiënt belandt. De medische gegevens zijn wel onderdeel van het dossier, maar dat geldt niet voor de video- en geluidsbeelden, of de technische gegevens van de operatiekamer. Als er iets misgaat, zouden patiënten deze data wel geanonimiseerd op kunnen vragen - stemmen worden vervormd - maar ze worden in principe maar twee dagen bewaard, tot de analyse. Daarna worden ze vernietigd.
Experiment Radboud UMC
In reactie op het nieuws over het AMC, laat het Radboud UMC weten dat zij sinds een jaar onderzoek doen naar een zwarte doos op de operatiekamer. In totaal zijn nu tien operaties opgenomen. ‘Er zijn geen calamiteiten geweest maar we zien wel aanknopingspunten om de zorg te verbeteren’, zegt Martijn Kriens, lid van de veiligheidscommissie en initiatiefnemer. Voordat de video van de operatie wordt bekeken, ziet hij soms dat iedereen in het team een andere kijk op de zaak heeft. ‘Maar bij het kijken verandert dat. Dan zie je dat mensen ineens tegen elkaar zeggen: jongens, dit is een synchronisatieprobleem, we moeten beter weten van elkaar wat iedereen aan het doen is. Daar leren mensen van.’
Volgens Kriens is het ‘extreem complex’ om dit in de operatiekamer voor elkaar te krijgen. ‘Er zitten heel veel haken en ogen aan. Artsen zijn bang om aangeklaagd te worden. Bij onze operaties moet iedereen die meedoet van tevoren tekenen dat hij of zij het ermee eens is. Het is daarom volstrekt helder dat de zwarte doos eigenlijk nooit openbaar gemaakt moet worden.’
‘Het heeft met privacy te maken van de mensen die bij ons werken’, zegt hoogleraar anesthesiologie Gert Jan Scheffer van het Radboud UMC. ‘Als je het goed doet, zie je soms zelfs dat mensen het fijn vinden dat het wordt gefilmd.’
Scheffer pleit dan ook voor betere regels op dit gebied. ‘Wij hebben heel veel gesprekken gevoerd met het Openbaar Ministerie, met de inspectie. Er moet een harde toezegging komen dat de gegevens uit de zwarte doos niet door justitie of IGZ gebruikt gaan worden. Het Openbaar Ministerie zegt nu dat ze uiteindelijk toch beslag zullen leggen op de banden als er echt iets helemaal fout gaat. Ik vind dat we dit moeten regelen zoals in de luchtvaart. De zwarte doos wordt daar niet gebruikt als een afrekeninstrument, maar meer als een trainingsinstrument. De medische wereld moet hier nog een aantal stappen in zetten. Dan zouden calamiteiten, net zoals daar, worden bespoken door een veiligheidsraad. Want dit gaat alleen werken in een veilige omgeving.’
Ervan leren
'Dat doen we omdat we een veilige leeromgeving willen creëren voor het operatieteam', zegt chirurg Schijven. 'We doen dit om ervan te leren. Als de mensen die hier werken het idee hebben dat dingen zomaar tegen hen kunnen worden gebruikt, kunnen ze het bezwaarlijk vinden in die operatiekamer te werken. Dan gebeurt het dus gewoon niet. In die sfeer willen we het niet trekken. We willen hier juist geen blame-and-shamecultuur.'
In Nederland loopt al lange tijd een discussie over de vraag hoe ziekenhuizen fouten tijdens operaties kunnen verminderen. Uit onderzoek blijkt dat in Nederlandse ziekenhuizen jaarlijks 970 sterfgevallen zijn door vermijdbare medische fouten. In pogingen de aantallen te verkleinen, zijn al vaker methoden uit de luchtvaart overgenomen. Zo stimuleren ziekenhuizen medewerkers om zich uit te spreken over hun meerderen als die fouten maken, en kan een chirurg aangeven dat hij 'niet fit' is om te opereren.
'Chirurgen kijken hun eigen operaties nu eigenlijk nooit terug', zegt chirurg Schijven van het AMC. 'En operatieteams doen dat zeker niet. Maar je ziet in andere disciplines dat het werkt. Max Verstappen kijkt ook zijn races terug om er beter van te worden. Als chirurg kun je tijdens een operatie niet álles weten wat er gebeurt.'
Enthousiast
Hoogleraar patiëntveiligheid Jan Klein is enthousiast over de black box. Volgens hem worden op de Spoedeisende Hulp van het Erasmus MC al jaren videobeelden gemaakt voor intern gebruik. 'Daar worden video's teruggekeken, ook met ambulancepersoneel erbij. Zo ontdekten ze destijds dat er helemaal geen duidelijke rolverdeling was, en dat niemand echt overzicht had. Mensen dachten van elkaar dat ze dingen hadden gedaan. Om dat op te lossen zijn ze tijdelijk hesjes gaan dragen. Daardoor is de zorg daar enorm verbeterd.'
'In andere ziekenhuizen zijn ook al initiatieven in deze richting geweest', zegt Klein, 'maar onder de professionals riep dat vrij veel weerstand op. Het loopt vaak vast op de vertrouwelijkheid waarin dingen kunnen worden besproken. We hebben op de TU Delft een hele tijd geleden geconcludeerd dat het juridisch tóch mogelijk is voor patiënten om de gegevens uit de zwarte doos te krijgen.' Hoogleraar Schijven denkt dat deze gegevens slechts zelden interessant zullen zijn voor de patiënt. Ze benadrukt dat niets uit het medisch dossier verdwijnt.
De zwarte doos is - net als in de luchtvaart - niet letterlijk een zwarte doos, maar bestaat vooral uit aan elkaar gekoppelde computers. Het ziekenhuis begint met twee operaties. Daarna wordt onderzocht welke operaties geschikt blijken. Chirurg Schijven van het AMC verricht morgen zelf de eerste twee operaties met de blackbox: een galblaasverwijdering en een slokdarmoperatie.
