Als Kosto zijn zin krijgt, heeft langgestrafte iets te verliezen

OPMERKELIJK is het voorstel van minister Kosto van Justitie zeker: halvering van de celstraf voor de gedetineerde die zich netjes gedraagt. Wat blijft er over van het 'vergeldingselement' in de vrijheidstraf als een moordenaar die tien jaar moet brommen, uiteindelijk vijf jaar kwijtgescholden krijgt? Wat moeten de nabestaanden van het slachtoffer hiervan vinden?

'De discussie over het vergeldingselement is een heel moeilijke', zegt André Rook, plaatsvervangend-directeur voor het gevangeniswezen, de organisatie die aan de basis stond van het donderdag gepresenteerde concept-wetsvoorstel over de vervroegde invrijheidstelling. 'Het vergeldingselement blijft bestaan. Wat wij eraan toevoegen is het element dat gedetineerden de mogelijkheid krijgen zèlf aan te tonen dat ze hun gedrag wezenlijk willen veranderen.'

Het is bekend dat de mens er niet beter op wordt, als je hem of haar langdurig afzondert van de samenleving. Dus waarom niet de mogelijkheid geschapen om gedetineerden die van goede wil zijn te belonen, bijvoorbeeld met een bekorting van hun straftijd.

Nu is de vervroegde invrijheidstelling nog een automatisme: van een door de rechter opgelegde vrijheidsstraf wordt onmiddellijk eenderde deel kwijtgescholden. Het is een tamelijk zinloos systeem: rechters leggen domweg hogere straffen op. Het model heeft dan ook zijn langste tijd gehad.

Kosto's deze week verschenen alternatief past binnen het raamwerk van zijn jongste beleidsnota voor het gevangeniswezen. Deze nota, getiteld Werkzame Detentie, richt zich bij uitstek op de categorie 'goedwillende' gedetineerden, die inziet dat het roer om moet en met die wetenschap ook daadwerkelijk aan de slag wil.

Rook: 'Het mes snijdt aan twee kanten. Ons voorstel vergroot de beheersbaarheid in de strafinrichting. De gedetineerde heeft straks weer iets te verliezen, want als hij zich misdraagt moet hij twee keer zo lang zitten. Het vergroot tevens de kans dat de gedetineerde zich eenmaal weer buiten nog een tijdje door de reclassering en door ons wil laten begeleiden. Dit vergemakkelijkt de overgang van de strafinrichting naar de vrije samenleving.'

Cruciaal element in het voorstel is het voorwaardelijke karakter van de vervroegde invrijheidstelling. Er zitten specifieke, op de persoon toegesneden randvoorwaarden vast aan een voortijdig ontslag uit de gevangenis. De persoon in kwestie weet precies waar hij aan toe is.

Neemt hij een loopje met de gemaakte afspraken, dan zal hij alsnog de rest van zijn straftijd moeten uitzitten. Het is derhalve vrijheid op proef; bega je een misstap, dan moet je zonder omwegen terug naar de gevangenis.

Rook geeft het voorbeeld van een drugsverslaafde gedetineerde die in de drugsvrije unit van een strafinrichting zit. 'Alleen dàt feit is al een teken van zijn goede wil. Hij staat al een tijdje urinecontrole toe. Verleen je zo iemand onder voorwaarden vervroegde invrijheidstelling, dan zorg je voor intensieve begeleiding om te voorkomen dat hij buiten de strafinrichting in zijn oude patroon vervalt. Je bewerkstelligt verder dat hij een opleiding kan volgen.'

Justitie heeft - zeker waar het junkies betreft - niet de illusie dat het succes van de maatregel volledig zal zijn. 'Gaat het mis, dan keert hij terug naar de inrichting om de rest van zijn straftijd uit te zitten. We verwachten geen slagingspercentage van 100 procent.'

De mogelijkheid van de vervroegde invrijheidstelling geldt alleen voor gedetineerden die minimaal een half jaar cel achter de rug hebben. De maatregel is daarmee gericht op de zwaardere gevallen, een categorie gedetineerden waaraan volgens de Friese procureur-generaal D. Steenhuis 'eigenlijk niks meer te vertimmeren valt'. Langgestraften zijn veelal recidivisten, hopeloze gevallen, waarin je volgens Steenhuis niet méér tijd en geld moet steken dan strikt genomen noodzakelijk is.

'Ik ben daarover minder pessimistisch dan Steenhuis', reageert Rook. 'Met het huidige instrumentarium valt er inderdaad weinig te vertimmeren aan deze groep.

'Aan het eind van hun straftijd laten we ze gaan, terwijl ze de buik meer dan vol hebben van justitie. Je bereikt ze niet met een resocialisatieprogramma. Wordt ons jongste voorstel wet, dan krijgen we een behoorlijke stok achter de deur. Gedetineerden die niet meewerken, snijden zichzelf in de vingers.'

In de Tweede Kamer is niet iedereen overtuigd van de adequaatheid van het voorstel. De scepsis bij CDA en VVD is groot. 'Dit gaat veel te ver', was hun eerste reactie.

Bij Justitie hebben ze zich verbaasd over de opstelling van CDAfractiespecialist Soutendijk. Zij heeft eerder dit jaar in een interview met het blad Vrijspraak zelf geopperd bij goed gedrag de helft van de vrijheidsstraf om te zetten in een alternatieve straf. Dat was toch een aardig voorzetje voor Kosto, vinden ze op het departement.