'Als je alleen roept en niets krijgt, eindig je in machteloosheid'

'Als ik over het Hogeland fiets, groeten mensen me als een van hen, zoals Groninger dat doen: met een bescheiden knik en een opgeheven hand. Ik kom uit een eenvoudig milieu. Geen adel, geen rijkdom, geen macht. Maar wel met de overtuiging dat je met je stem iets kunt veranderen, dat niet alles door de hoge heren elders wordt beslist.'

De 'toekomstige Benjamin onder de regenten', noemde Het Vrije Volk hem toen hij in 1970 op 24-jarige leeftijd voor de Partij van de Arbeid wethouder werd in Groningen. De baard werd in de jaren 80 al ingeruild voor een stropdas. Maar een regent is Max van den Berg (1946) naar eigen zeggen nooit geworden.

Vorige week werd hij zeventig, de leeftijd waarop hij als commissaris van de Koning in Groningen functioneel leeftijdsontslag krijgt. De radicale jongeling is veranderd in een staatsman met zilvergrijze haren. Soms zie je hem met licht gebogen hoofd schuifelen door de binnenstad. Of fietsen, zoals dat past in het centrum waar hij in de jaren 70 de auto in de ban deed met het toen omstreden Verkeerscirculatieplan.

Nog een keer aanzetten

Niet dat hij in 2007 naar het Noorden terugkeerde om zijn loopbaan rustig af te bouwen. In een ceremoniële functie was hij niet geïnteresseerd. 'Ik had het heel erg naar mijn zin als leider van de sociaal-democratische fractie in het Europees Parlement. Maar toen werd ik gepolst voor Groningen. Op mijn achttiende is het hier allemaal begonnen, hier beleefde ik mijn politieke Werdegang. Ik kon de cirkel rondmaken. Niet in de ruststand, maar nog een keer aanzetten.'

Aanzetten moest hij, zeker de laatste drie jaar. De aardbevingen die de provincie steeds vaker schokten bezorgden hem tropenjaren. Maar het resultaat is er: de negatieve gevolgen van de gaswinning werden eindelijk onderkend, de gaskraan ging steeds een slagje verder dicht en met het 'Miljard van Max' kwam er financiële compensatie. Nu de schade-afhandeling is weggehaald bij schade-veroorzaker NAM, keurt de slager niet langer z'n eigen vlees. Als Nationaal Coördinator Groningen moet zijn voorganger Hans Alders de publieke zaak bewaken.

Boegbeeld en bruggenbouwer

In turbulente tijden groeide de rebel van weleer uit tot boegbeeld en bruggenbouwer, zoals de functieomschrijving al wenste. 'Max van den Berg maakte het verschil', aldus het hoofdredactioneel commentaar van het Dagblad van het Noorden.

Maar de strijd is nog niet gestreden, zegt hij aan de vooravond van zijn afscheid. De gaswinning is nog steeds niet teruggebracht tot een veilig niveau. Een grote klap blijft dreigen. De provincie wacht een ingrijpende versterkingsoperatie. Het vertrouwen is tot een dieptepunt gedaald. 'Een woord als 'tevreden' krijg ik niet over mijn lippen. De schade, niet alleen aan de huizen maar ook aan de Groningers en hun rechtsgevoel is te groot.'

Vorige week wees onafhankelijk raadsman Leendert Klaassen nog op de impact van de bevingen. 'In veel klachten klinkt frustratie en boosheid door, inwoners geven soms aan de moed te verliezen en voelen zich machteloos. Er is een groep getroffenen die de grens van hun incasseringsvermogen heeft bereikt.'

Waren er momenten waarop u vreesde voor escalatie?

'Groningers houden hun boosheid heel lang binnen, maar er komt een punt waarop het omslaat. Dan komen de tractoren, zoals bij het gemeentehuis van Loppersum waar ik begin 2014 met Kamp onderhandelde. Natuurlijk was het gebons op die grote ramen beangstigend. Maar woede die naar binnen slaat, is veel gevaarlijker. Dan verzand je in een machteloze impasse. En zonder spanning gebeurt er niks. We hadden met ons gas Nederland vijftig jaar verwarmd en de staatskas gevuld. Maar toen het misging, stonden we in Den Haag niet bovenaan de agenda. Toen in 2008 vier panden aan de Vijzelgracht verzakten, werd meteen de aanleg van de Noord/Zuidlijn stilgelegd.'

Is de ernst van de situatie inmiddels doorgedrongen in Den Haag?

'De laatste twee jaar hebben we veel bereikt. Daarvoor was het: we gaan het verder onderzoeken. De erkenning dat de veiligheid in het geding was, ontbrak. Nu pas is de Tweede Kamer zover dat ze van links tot rechts achter de Groningers staat. Dat is uniek. En wat het kost, dat kost het. Herstel en versterken van huizen, scholen, kerken. Er moet nog geknokt worden over het betalen van de rekening, maar je zult zien dat in de Voorjaarsnota de centen op tafel komen. Dat is een erkenning voor de Groningers en volgens mij heb ik daar een stem aan gegeven. Maar als we niet samen waren opgetrokken, was het niet gelukt.

'Er begint voorzichtig zicht op herstel te komen. Ik zeg: wees royaal. Er is zoveel uit de provincie gehaald. Als de rest van het gas ook gewonnen wordt, moet dat op een lager niveau en moet een deel van de opbrengst terug naar Groningen. Als dat niet gebeurt, kun je ook de gaswinning vergeten.'

In 2013 eiste u een miljard euro ter compensatie, het 'Miljard van Max'. Sommigen zeggen: hij viel uit zijn rol.

'Ik werd weer actievoerder. Als vertegenwoordiger van de publieke zaak moest ik opkomen voor de Groningers. Dat kun je niet afdoen met een beleefde brief of bestuurlijk overleg achter de schermen. Nu doorbrak ik de geluidsbarrière. Iedereen heeft me verguisd, ook mensen van mijn eigen partij. Maar zonder breekijzers kom je nergens. Zonder het miljard, de tractoren en de boosheid van de mensen was er niets veranderd.'

Door te eisen dreef u Kamp in de hoek. Daar wordt hij koppig van.

'Ik geloof niet dat ik Kamp koppiger kon maken dan hij was. In Den Haag hield men vast aan de logica van het schadeformulier. Wij zagen dat veel meer nodig was. Dit gebied is onrecht aangedaan en verdient een nieuwe toekomst. Hele dorpen moeten op de schop. Dat was of te duur, of niet nodig. Ik vind het nog steeds volkomen onaanvaardbaar dat de regering niet sneller over de brug kwam. Het roer had veel eerder om gemoeten.

'Er begint voorzichtig zicht op herstel te komen. Ik zeg: wees royaal. Er is zoveel uit de provincie gehaald. Als de rest van het gas ook gewonnen wordt, moet dat op een lager niveau en moet een deel van de opbrengst terug naar Groningen. Als dat niet gebeurt, kun je ook de gaswinning vergeten.'

In 2013 eiste u een miljard euro ter compensatie, het 'Miljard van Max'. Sommigen zeggen: hij viel uit zijn rol.

'Ik werd weer actievoerder. Als vertegenwoordiger van de publieke zaak moest ik opkomen voor de Groningers. Dat kun je niet afdoen met een beleefde brief of bestuurlijk overleg achter de schermen. Nu doorbrak ik de geluidsbarrière. Iedereen heeft me verguisd, ook mensen van mijn eigen partij. Maar zonder breekijzers kom je nergens. Zonder het miljard, de tractoren en de boosheid van de mensen was er niets veranderd.'

Door te eisen dreef u Kamp in de hoek. Daar wordt hij koppig van.

'Ik geloof niet dat ik Kamp koppiger kon maken dan hij was. In Den Haag hield men vast aan de logica van het schadeformulier. Wij zagen dat veel meer nodig was. Dit gebied is onrecht aangedaan en verdient een nieuwe toekomst. Hele dorpen moeten op de schop. Dat was of te duur, of niet nodig. Ik vind het nog steeds volkomen onaanvaardbaar dat de regering niet sneller over de brug kwam. Het roer had veel eerder om gemoeten.

'Kamp is recht door zee, een man die keihard aan z'n dossiers werkt, die ziet hoe bijzonder de situatie in Groningen is. Maar het lukt hem niet dat gevoel over te brengen. Hij blijft aan de Haagse kant staan. Ik zou hem gunnen dat hij vaker over zijn eigen schaduw heen springt.'

Er is veel kritiek op de NAM en het Rijk. Is de provincie ook niet veel te laat wakker geworden?

'We hadden regelingen voor bodemdaling. Maar de klap bij Huizinge in 2012 (3,6 op de schaal van Richter, de hevigste beving tot nu toe) en daarna de mededeling van het Staatstoezicht op de Mijnen dat het wel 5 op de schaal van Richter zou kunnen worden, waren van een orde die wij nooit voor mogelijk hadden gehouden. Bovendien: het Rijk verleent een vergunning. Dan mag je verwachten dat het nodige onderzoek gedaan is. Nieuwsgierigheid ontbrak. Kritische geluiden werden genegeerd.'

Jan Mulder zei in De Wereld Draait Door: 'Het probleem is dat Groningen zelf, met Max van den Berg als hoogste vertegenwoordiger, het niet serieus neemt!' U schurkte teveel tegen 'Den Haag' aan, zei Mulder.

'Jan is Jan. Ik heb hem recent nog ontmoet. Hij is ontzettend aardig.'

Toch: in uw jonge jaren was u een man die politiseerde. Nu moest u in Haagse achterkamertjes op zoek naar compromissen.

'De rol van vertegenwoordiger van een politieke partij is een andere dan die van commissaris van de Koning. Ik wil niet de actievoerder uithangen zonder resultaat te boeken. Daarom moest ik steeds de brug over. Als je alleen roept en niets krijgt, eindig je in machteloosheid.'

'De mooiste periode van mijn loopbaan', noemt Van den Berg zijn entree in de politiek. Als student sociologie maakte hij eind jaren 60 deel uit van de vernieuwingsbeweging binnen de PvdA. Het was de tijd van Tien over Rood en Nieuw Links, van protest, democratisering en doorleefd idealisme.

In Groningen voltrok zich de revolutie in het klein. De jeugd greep de macht in de partij en de stad. Van den Berg werd op zijn 24ste wethouder. 'Weinig mensen waren politiek actief. De wereld was hiërarchisch. Een kleine groep dicteerde. Wij zaten voorop de golf van verandering.'

Bij elke terugblik worden de oude bijnamen afgestoft: de Ayatollah uit Groningen, de Raspoetin van het Noorden. Het spel om de macht wist hij handig te spelen. 'Nu kan ik glimlachen om die bijnamen. Toen vond ik dat me onrecht werd aangedaan. Alsof ik slinks was, terwijl de steun uit alle hoeken en gaten kwam. Er was strijd. Er was democratie. Ik ben trots op wat we toen bereikt hebben.'

Het behoud van oude volkswijken zoals de Oosterpoort bijvoorbeeld, die gesloopt dreigden te worden. 'Wij zeiden: die wijken blijven. Dat wilden de mensen die er woonden ook, maar zij dachten dat ze geen schijn van kans hadden. Daar heb ik het vuur ingeblazen.' Strijdmakker Jacques Wallage, toen fractievoorzitter, dichtte hem 'Messiaanse trekjes' toe. Hij wist wijkbewoners van alle pluimage te verenigen.

De parallellen met zijn optreden in het aardbevingsdossier tekenen zich af. Een stem geven aan mensen die zich niet gehoord voelen. Maar vooral: leveren. 'Ik had toen al een praktische manier van politiek bedrijven, geïnspireerd door Jan Schaefer. Stoeptegels recht leggen, het vuilnis in volksbuurten net zo vaak laten ophalen als in duurdere wijken. Joop den Uyl heeft mij geleerd: politiek is ook optiek. Practice what you preach, dat is zo fundamenteel. Vertrouwen moet je steeds opnieuw winnen.'

Idealisten van toen zijn establishment geworden - een verwijt dat veel babyboomers treft.

'Ik was de eerste van mijn familie die mocht studeren. Daardoor heb ik altijd de druk ervaren te presteren. Al mijn banen heb ik als topsport beoefend. Mijn posities heb ik nooit als vanzelfsprekend beschouwd. Ik heb nooit boven de mensen gestaan, altijd ertussen.

'Nog steeds trek ik mijn baantjes met een zwemclubje. Dan hoor ik hoe mensen denken over het faillissement van V&D. Dat interesseert mij. Dat juist generatiegenoten regenten werden heb ik heel jammer gevonden. Ik bestuur niet voor mezelf. Ik bestuur voor de mensen.'

Van den Berg is geen man van stevige handdrukken. Eerder een die zijn woorden weegt. Al zeggen mensen die hem kennen: hij kan het nog steeds hard spelen. Bijvoorbeeld toen de als burgemeester van Groningen onfortuinlijke Peter Rehwinkel zei dat vragen om aardbevingscompensatie 'Calimero-gedrag' was. In het openbaar reageerde Van de Berg minzaam: 'Hier past een superieur stilzwijgen.' Maar binnenskamers waste hij hem de oren. 'Ik kan buitengewoon hardnekkig en vasthoudend zijn als ik ervan overtuigd ben dat iets niet deugt.'

Het tweede kabinet-Van Agt (1981-1982) was mede door uw oppositie als partijvoorzitter geen lang leven beschoren. Lijkt de situatie van toen niet sterk op het huidige kabinet?

'Het is bewonderenswaardig hoe de PvdA en de VVD de crisis hebben vermand en er steeds weer samen uitkomen. Het is een poging vuur en water te verenigen. Maar het zou verstandig zijn af en toe goed uit te leggen wat water is en wat wijn. Je moet laten merken dat je de pijn voelt, bijvoorbeeld van de grote veranderingen in de zorg. Je raakt mensen kwijt voor wie het te snel gaat.

'Sociaal-democratie is nooit geweest: the winner takes all, wij zijn de macht. Je moet altijd compromissen sluiten. Dat is geen spagaat, dat is democratie. Je moet alleen niet net doen alsof het compromis je ideaal is. Wees gewoon eerlijk: we hebben 60 procent binnengehaald, de rest is ellende.'

Als het over de PvdA gaat, schakelt Van Den Berg vaker ongemerkt over op het abstractere 'sociaal-democratie'. Sinds zijn tijd bij Novib, waar hij werkte met mensen van verschillende politieke kleur, is hij steeds minder een partijman geworden. 'Vroeger dacht ik: in welk kamp zit iemand? Nu tellen de mensen, of ze nu liberaal zijn, een christen-democraat of sociaal-democraat. Dat past bij deze fase van mijn leven.'

Toch zal hij de partij een laatste dienst bewijzen. Als voorzitter buigt hij zich met de kandidaatstellingscommissie over de lijst voor de komende Tweede Kamerverkiezingen. Hij volgde Felix Rottenberg op, die in opspraak kwam nadat hij partijleider Diederik Samsom 'de bedrijfsleider van het kabinet' had genoemd.

Zo'n uitglijder zal Van den Berg niet overkomen. Of hij zint op nieuw elan, zoals toen hij zelf de politieke arena betrad, wil hij dan ook niet zeggen. 'Er staat nog een fractie op het veld een wedstrijd te spelen. Straks komt er een fase waarin wij met een voordracht komen voor een nieuw team.'

De sociaal-democratie verkeert in heel Europa in zwaar weer. Hoe verklaart u dat?

'De verzorgingsstaat is overal in verbouw. Door de economische crisis, door bezuinigingen, door veranderende opvattingen over hoe we willen samenleven. Ouderen wonen niet meer in hetzelfde bejaardenhuis. Maar de manier waarop zwakkeren worden beschermd, staat onder druk. Zij die altijd hebben kunnen rekenen op de sociaal-democratie maken een moeilijke periode door.'

De rebellen van nu zijn senioren als Bernie Sanders en Jeremy Corbyn, generatiegenoten van u. Waar is de jeugd?

'Juist zij weten jongeren aan te spreken. Wij trokken in Nieuw Links ook op met de oudere garde. Ik zie mezelf nog zitten naast Cees Egas, een landarbeider die zich had opgewerkt tot staatssecretaris. Er zullen altijd weer jongeren opstaan, daar twijfel ik niet over.'

U heeft politiek altijd beschouwd als ideeënstrijd, als vehikel voor maatschappelijke verandering. Tegenwoordig lijkt politiek vooral crisismanagement.

'Management en techniek zijn voor mij altijd ondergeschikt geweest aan waarden en ideologie. Ik zou willen dat er een revitalisering plaatsvindt van het politiek-maatschappelijk proces. Maar politieke partijen zijn niet langer de belangrijkste route voor verandering. Mensen zoeken het in kleinere verbanden. Zoals in de tijd van mijn grootvader, die voorzitter van de SDAP was in Wageningen. Concrete doelen, liefst in de directe omgeving. Ik zie dat als een nieuwe onderstroom. Een reactie op de schaalvergroting. Enorme particuliere instituties die de zorg overnemen. Belachelijk hoe ver dat doorgeschoten is.

'Waardevastheid is voor de sociaal-democratie het te herwinnen antwoord op het neoliberalisme. Maar wie van mij een ideologische mal verwacht, moet ik teleurstellen. Het gaat om de grote lijnen, niet om blauwdrukken. Daarom spreekt de huidige generatie mij zo aan. Niet te lang blijven hangen in verhandelingen, maar zelf of samen iets aanpakken. Praktisch idealisme, zonder een groot en ingewikkeld verhaal. Dat vind ik bevrijdend.'