Allemaal braaf luisteren naar Tjeenk Willink, de Jedi van de formatie, monnik, filosoof en ridder ineen

'We zitten midstrooms', zei Dries van Agt ooit tijdens een moeizame formatie. 'We kunnen de overkant bereiken, maar we kunnen ook nog verzuipen.'

Het is een te idyllische beschrijving voor wat er deze week op het Binnenhof gebeurde. De huidige formatie belandde ergens midstrooms in een draaikolk, Jesse Klaver (GroenLinks) ging overboord en de achterblijvers leken geen idee meer te hebben of ze ooit nog de overkant zouden halen.

'De deksel vloog eraf', erkende een ingewijde later enigszins besmuikt over de ongekende taferelen die volgden. VVD, CDA en D66 gooiden alles in de strijd om de vorige oorlog te winnen. Mails, app-jes, off the record sneren: geen wapen werd geschuwd om te bewijzen dat er in het Catshuis wel degelijk een deal was met afhaker Klaver over het vluchtelingenbeleid.

Het moddergevecht verraadde ook de radeloosheid. Premier Mark Rutte wilde zelfs niet meer uitsluiten dat er nieuwe verkiezingen nodig zijn - iets wat in de parlementaire geschiedenis nooit eerder is vertoond. 'Normaal heb ik altijd een plan', stamelde Pechtold, 'maar nu even niet meer.'

_{(Tekst gaat verder onder foto).}

Het is inmiddels duidelijk aan wie VVD, CDA en D66 zich vastklampen in deze barre tijden. Rutte, Buma en Pechtold zijn routiniers, ze hebben iedere achterkamer gezien, kennen alle trucs, maar na de chaos van de afgelopen week hebben ze het roer stevig in handen gegeven van de 75-jarige veteraan.

Pechtold noemde Tjeenk Willink dinsdag in het Kamerdebat zonder spoor van ironie 'formidabel'. Ook andere betrokkenen spreken over hem als een soort Jedi van de formatie, monnik, filosoof en ridder ineen. Het ontzag was zichtbaar toen Rutte, Buma en Pechtold donderdag de Stadhouderskamer van de informateur verlieten. Braaf achter elkaar, alsof ze huiswerk hadden gekregen van de bovenmeester. Dinsdag moeten ze weer langskomen om verder te praten over het kabinet dat ze willen.

_{(Tekst gaat verder onder foto).}

Afgesloten paden

Tjeenk Willink heeft respect afgedwongen door na de clash orde op zaken te stellen. Er is een einde gemaakt aan de fantasiecoalities die de afgelopen maanden telkens weer opborrelden. Pechtold was er trots op dat hij wel vijf verschillende regeringsvarianten - 'ik ben zelf de tel kwijtgeraakt' - zonder de ChristenUnie had bedacht. Emile Roemer bleef maar pleiten voor het kabinet-Buma I. Geert Wilders bood zich telkens aan als rechtse vluchtroute voor VVD en CDA.

De informateur heeft al die zijpaden afgesloten. Rutte en Buma moesten opschrijven dat ze Wilders blokkeren. Roemer zette zichzelf definitief buitenspel door de VVD uit te sluiten, terwijl er zonder die partij geen meerderheidscoalitie meer te bedenken is.

Ook wat Tjeenk Willink niet doet, roept bij de betrokkenen bewondering op. De informateur vroeg geen uitleg aan de PvdA. Lodewijk Asscher zegt keer op keer - ook vrijdag weer - dat hij niet wil aanschuiven, maar Tjeenk Willink weigert dat te zien als een blokkade. Anders dan VVD, CDA en SP hoefde de PvdA geen verantwoording af te leggen op papier.

_{(Tekst gaat verder onder foto).}

De tweesprong

Het resultaat is dat er nog steeds twee opties over zijn om tot een meerderheidskabinet te komen: een coalitie van VVD, CDA en D66 met de ChristenUnie óf met de PvdA. Dat is de tweesprong waar de formatie voor staat.

Een afslag is nog niet gekozen. Eerst praten VVD, CDA en D66 samen verder. Tjeenk Willink wil voorlopig niemand voor het blok zetten. Daar ging het mis toen de onderhandelingen met GroenLinks de eerste keer vastliepen. Informateur Edith Schippers ging destijds recht op haar doel af. SP en PvdA wilden niet, dus bleef er volgens haar maar één optie over: ChristenUnie.

Het leidde bijna tot een breuk binnen het 'motorblok' van VVD, CDA en D66. Uit angst voor een conservatief kabinet sprak Pechtold binnen een paar uur zijn veto uit, tot verbijstering van vooral Buma.

Een stoofmaaltijd bij Tjeenk Willink thuis moest er aan te pas komen om alle wrevel weg te nemen. Volgens meerdere bronnen hebben Buma en Pechtold elkaar daar de hand geschud om het goed te maken, al wordt dat schoolpleintafereel binnen het CDA ontkend.

Uitnodiging

Op basis van dat herstelde vertrouwen moet er nu eindelijk weer beweging komen in de formatie.

De grote vraag is of de PvdA straks een officiële uitnodiging krijgt om te praten. De vrees bestaat dat Asscher dan gedwongen wordt om de deur definitief dicht te gooien.

Een andere optie is om te beginnen met de ChristenUnie en de weg naar de PvdA stilletjes open te houden.

Rutte, Buma en Pechtold moeten samen de beslissing nemen. Ongetwijfeld met de sturende hand van Tjeenk Willink.