ADIEMAITRESSE

Jean-Michel Jarre, met zijn synthesizermuziek een van de beroemdste componisten van Frankrijk, moest eind vorige maand in het familieblad Paris-Match lezen dat zijn vriendin, actrice Isabelle Adjani (49), in augustus niet met hem zal trouwen. Zij kondigde aan de 55-jarige Jarre te verlaten, omdat die een affaire met een jongere actrice, Anne Parillaud, was begonnen. De onomstotelijke bewijzen hadden haar 'verbijsterd' en uitvoerig deed zij uit de doeken hoe pijnlijk zijn bedrog voor haar was. In de bladen Elle en L'Express deed zij het nog eens dunnetjes over. 'Mij gaat het er niet om de persoon aan de kaak te stellen, maar een bepaalde vorm van gedrag', stelde ze. Ondertussen nagelde ze Jarre aan de schandpaal.

Adjani had daarmee een primeur: niet eerder werd in Frankrijk een relatie zo openlijk verbroken. Bovendien kaartte zij een aloud Frans taboe aan: de ontrouw. Die mag dan wijdverbreid en in de figuur van de maesse zelfs getitutionaliseerd zijn, de code is wel dat er over wordt gezwegen. Adjani, die er tot dusver juist om bekend stond haar priveven van het grote publiek te willen afschermen, koos in de ogen van de Franse media voor een 'Amerikaanse aanpak' door op hoge toon naar buiten te brengen wat normaliter beschaamd behoort te worden gefluisterd. 'Wat ik doe, is inderdaad absoluut niet Frans. In dit land geven we de voorkeur aan hypocrisie', zo verklaarde de actrice op oorlogspad zich nader.

Waar in de puriteinse VS overspel als een doodzonde van de dader wordt beschouwd, kent Frankrijk de omgekeerde code: overspel is vooral een individueel probleem voor de bedrogene, sociaal heeft de dader niets te vrezen. Tegen die luchthartige houding wenst Adjani zich te verzetten. Onder aanhaling van George Orwell valt zij aan: 'In deze tijden van universeel bedrog is het een revolutionaire daad om de waarheid te vertellen.'

Die waarheid is dat Fransen al te gemakkelijk over het grote leed dat overspel heet, heen walsen, meent Adjani. Met haar Britse collega-actrice Charlotte Rampling, een eerder slachtoffer van de charmes van Jarre, heeft ze het er veel over gehad: hoe een vrouw die zich tegen haar overspelige man verzet, zelf in de beklaagdenbank terechtkomt, doordat hij haar als hysterica aanmerkt. En hoe haar zelfrespect door zijn escapades wordt ondergraven.

Het media-offensief van Adjani valt af te doen als een sappig zomerverhaal voor de Franse media, maar het illustreert ook de veranderende verhouding tussen man en vrouw in Frankrijk. In dit land met zijn sterke katholieke traditie gold lange tijd dit schema: de man heeft naast zijn vrouw een maresse, wat sociaal volkomen acceptabel is, de vrouw kent dat privilege niet en laat haar man zijn gang gaan. Het verschil tussen de seksen was tot 1975 zelfs in de wet terug te vinden. Pas toen werden de sporen uitgewist van de beroemde Code Civil van 1804, die bepaalde dat de vrouw voor overspel tot twee jaar gevangenisstraf kon krijgen, terwijl de man hooguit een boete riskeerde.

In het maatschappelijk verkeer kon een man zich op een of meer maesses laten voorstaan, wat als een teken van welvaart werd uitgelegd, terwijl de vrouw tussen twee uitersten gevangen zat, zo vertelt Patricia Delahaie, auteur van een boek over vrouwelijke ontrouw. 'Je had de courtisanes, die bijna voor hun beroep maesses waren, en je had de vrouwen van het type Madame Bovary: de ongelukkige huisvrouw, slachtoffer van haar verlangen. Het was niet mogelijk een middenweg tussen die twee uitersten te vinden. Of je volgde je verlangens en werd verworpen door de samenleving, of je deed braaf wat er van je werd verwacht.'

De dagboeken van de gebroeders Goncourt en de blijspelen van Georges Feydeau, werken van rond de vorige eeuwwisseling die tot het collectieve Franse geheugen behoren, maken duidelijk hoezeer de maesse een instituut was. Bij de buitenwereld leidde dit tot de kijk op Frankrijk als een land van 'stokbrood, wijn en maresses'. Die visie heeft nog altijd bestaansrecht, want de zeden zijn bepaald anders dan in Nederland, waar overspel veelal gepaard gaat met afkeuring door de omgeving.

Ondenkbaar in Nederland is de volgende anekdote. Op het huwelijksfeest van twee dertigers, afkomstig uit de betere kringen, stapt de moeder van de bruid op haar nieuwe schoonzoon af en houdt hem voor: 'Je hebt nu een goede vrouw, het is belangrijk dat je ook een goede maesse vindt.'

Niemand kijkt van dat verhaal op. Vooral in de haute bourgeoisie, waar nog geregeld verstandshuwelijken worden gesloten, is een maesse tamelijk gebruikelijk, zo luidt de uitleg. Waarna Fransen meestal beginnen over hun presidenten. Van president Fx Faure, die in 1899 in het Elyspaleis in de armen van zijn maesse stierf, via Frans Mitterrand, wiens buitenechtelijke kind en haar moeder bij zijn begrafenis opdoken, tot Chirac, die een tijd lang actrice Claudia Cardinale op reis meenam en wiens reputatie als burgemeester van Parijs door vrouwelijke stafleden wel als 'trois minutes avec douche' werd aangeduid.

Zijn vrouw Bernadette geeft in interviews zijn affaires openlijk toe. Op de vraag hoe ze het uithoudt met haar man, geeft ze als antwoord dat ze scheiding geen optie vindt, omdat ze met haar huwelijk 'een huis wil bouwen, niet alleen maar een eerste verdieping'. Dus kan Chirac zijn gang gaan, want van de buitenwereld heeft hij ook niets te vrezen, zeker geen Monica Lewinsky-affaire.

Na afloop van een persconferentie op het Elysbegeeft hij zich onder de journalisten, kiest een mooie vrouw uit, kust haar, waarna hij uitroept: 'Il faut en profiter' - je moet je kans grijpen. Je ziet het Balkenende niet doen.

Symboliseert de 71-jarige katholiek Chirac de klassieke Franse man, bij de na hem komende generaties verschuiven de verhoudingen. De maesse wordt minder dan vroeger als een teken van succes gezien, legt socioloog Serge Chaumier uit. Hij is auteur van het boek La daison amoureuse, over LAT-relaties. Schandalig wordt het nog altijd niet gevonden, maar vrienden zijn wel eerder geneigd het 'als een mislukking te duiden: je bent er niet in geslaagd de echte liefde te vinden, zeggen ze dan, je leven ligt aardig overhoop.'

Hij wijt die omslag aan de naoorlogse opmars van het ideaal van trouw in Frankrijk. Naarmate er minder verstandshuwelijken werden gesloten, streefden man en vrouw meer naar 'een volledige emotionele fusie, iets wat daarvoor onbereikbaar werd geacht. Het echec van dat ideaal heeft tot een toenemend aantal echtscheidingen geleid'.

Kenmerkend voor Frankrijk is voorts dat vrouwen meer aan het arbeidsproces deelnemen dan in Nederland. De financi onafhankelijkheid die dat met zich meebrengt, heeft ook gevolgen op het slagveld van de liefde: vrouwen nemen ook een minnaar erbij, zoals mannen dat met een maesse plegen te doen.

Die trend leidt tot de publicatie van diverse how to-boeken, zoals dat van de 33-jarige Clara Pernec. Zij geeft ingenieuze bedrogtips in Pourquoi les hommes trompent les femmes et vice versa - Waarom mannen vrouwen bedriegen en andersom - gepireerd op haar eigen ervaringen. 'Ik was jong en gelukkig getrouwd, totdat mijn man het te druk kreeg met zijn werk. Toen ben ik lid geworden van de wereldwijde club van minnaars en maresses.'

De toegenomen assertiviteit van vrouwen is volgens haar onmiskenbaar:

'Ze zijn onafhankelijker geworden en bedrijven overspel op dezelfde manier als mannen; op het werk, bij congressen, in hotels. Alleen de redenen zijn anders; mannen doen het vooral voor de seksuele bevrediging, vrouwen meer voor de spanning en de afwisseling.'

Van gelijkheid tussen man en vrouw is nog altijd geen sprake, signaleert Patricia Delahaie, die voor haar dit jaar uitgekomen boek Fid, pas fid een veertigtal vrouwen over hun liefdesleven ondervroeg. Overspelige vrouwen ondervinden nog altijd meer sociale afwijzing dan mannen. 'Er is sprake van een dubbele houding: een vriendin kan doen alsof ze het volstrekt normaal vindt en zelfs de sleutel van haar appartement uitlenen om niet kleingeestig te worden gevonden. Maar ondertussen praat ze er toch afkeurend over met andere vriendinnen.'

In het eigen gezin van de vrouw is de bedrogen echtgenoot niet het enige gevaar. 'Als een vrouw vreemd gaat, zal haar dochter dit afkeuren en zelfs het contact met haar moeder kunnen verbreken. Het idee van trouw leeft namelijk vooral bij de jongere de oudere generatie.' De uitval van Adjani naar Jarre kan als een volgende stap in de emancipatie van de vrouw worden gezien: de bedrogen vrouw schikt zich niet langer, zoals Bernadette Chirac, maar kiest, als het haar overkomt, openlijk voor de aanval. Toch is de rolverdeling nog traditioneel. Pas wanneer Jean-Michel Jarre zelf door zijn nieuwe vlam wordt bedrogen en hij zijn beklag in Paris-Match komt doen over wat hem nu toch is overkomen, is het bekende stramien echt doorbroken. Voorlopig staat hij alweer op de cover van het tijdschrift met een arm om zijn jongste verovering, breed lachend.