Actrice tussen de koffers

Een meisje van hooguit veertien jaar onderhandelt met een klant over haar prijs. Ze staan vlak voor een hotel waar kamers per uur worden verhuurd. Ze is broodmager en bleek, en heeft een versleten bontjas aan.

De Steindamm, vlakbij het Hauptbahnhof van Hamburg, de plek waar pornowinkels, seksbioscopen, Turkse eethuisjes en goedkope hotels naast elkaar staan. Hier gaan heroïnehoertjes en schandknapen elke dag weer op zoek naar klanten, vanaf vier uur 's middags tot laat in de avond.

Halverwege de Steindamm, op nummer 45, bevindt zich de Neue Cinema. Voor de ingang posteert een opzichtige hoerenmadam met enorme pruik en groteske vlinderbril. Ach ja, een ouderwetse bordeelhoudster verwelkomt haar cliëntèle - het heeft bijna iets romantisch.

Maar de Neue Cinema is een theater, en de mevrouw met pruik is de Vlaamse actrice Viviane de Muynck die hier het publiek verwelkomt dat vanavond naar Die Vagina-Monologe komt kijken. Een productie van het Deutsches Schauspielhaus Hamburg, die in deze dependance inmiddels een groot succes is. Viviane de Muynck (55) speelt in Die Vagina-Monologe niet alleen een van de drie rollen, ze heeft de voorstelling ook geregisseerd.

Viviane de Muynck - ze had evengoed in Nederland en België een steractrice kunnen zijn, vast verbonden aan een van de grote gezelschappen in Amsterdam of Antwerpen, in Brussel of Rotterdam. Of ze zou als freelance-actrice gevraagd zijn voor de ene na de andere grote rol. Die allure heeft ze, en het talent ook. Dat bleek toen ze in 1987 voor haar eerste grote rol in Wie is bang voor Virginia Woolf meteen al de Theo d'Or won, de hoogste onderscheiding voor een actrice in het Nederlandse taalgebied. Maar in Hamburg is ze aan het Nederlands-Vlaamse oog onttrokken, ondergedoken in een aftandse buurt waar ze het publiek vermaakt met haar monologen vol zelfspot en humor.

Na het winnen van de Theo d'Or speelde ze bij Maatschappij Discordia, Toneelgroep Amsterdam, en Ivo van Hove (Hamlet). In de verfilming van Gerard Reves De Avonden speelde ze de moederrol. Zo zou ze tot aan de dag van vandaag altijd aan het werk zijn geweest, van Groningen tot Oostende.

Maar Viviane de Muynck koos voor een leven tussen de koffers. In hotel Reichshoff, vlak naast het Schauspielhaus Hamburg aan de Kirchenallee, zit ze onder de kroonluchters. Ze wordt hier door het hotelpersoneel aangesproken met 'Gnädige Frau'.

'De mensen respecteren mij hier enorm, daar ben ik wel door gevleid, ja. Het mag dan belachelijk klinken, maar als acteur ben je dat niet zo gewend. Je bent gewend gewoon je werk te doen dat eventueel gehonoreerd wordt met een goede recensie, of met een slechte. In Nederland en Vlaanderen zijn wij niet zo aardig voor onze acteurs. Dat is, denk ik, nog steeds het gevolg van de Actie Tomaat. Hier in Duitsland beseft men dat je als acteur vaak door al je grenzen heen gaat, dat je er met huid en haar mee bezig bent.'

Moralistisch

Tom Stromberg, sinds twee jaar intendant van het Schauspielhaus Hamburg, dat als een van de belangrijkste Duitse stadstheaters geldt, heeft De Muynck gevraagd voor de Duitse Vagina Monologen. Kan het nog wel, zo'n stuk, is het niet gedateerd of moralistisch, dacht ze eerst, maar uiteindelijk zag ze er wel wat in. Onder één voorwaarde: dat ze het zelf zou regisseren. Dat mocht. Sterker nog: Stormberg had grotere plannen met haar. Hij vroeg of ze vast bij het gezelschap wilde komen, en ook of ze een productie voor de grote zaal zou willen regisseren.

Dat eerste wilde ze niet, dat tweede wel.

'Helemaal verhuizen naar Hamburg gaat me te ver. Ik ben niet zo vertrouwd met zo'n groot Duits stadstheater. Er wordt hier per seizoen enorm veel geproduceerd, met een zeer wisselend repertoire. En bovendien is mijn Duits te beperkt om al die klassiekers aan te kunnen. Maar het aanbod om te komen regisseren, heb ik wel aangenomen. Eind dit seizoen ga ik in de middenzaal een toneelbewerking maken van een roman van William Faulkner. Voor mijn eerste regie in de grote zaal denk ik aan Marivaux, zo'n echte, grote, Franse, satirische Marivaux, met alles erop en eraan.'

Een Marivaux in regie van Viviane de Muynck - zo goed mogelijk het stuk spelen, zal voor haar niet voldoende zijn. Zij wil door de Franse komedie heen een andere tekst monteren, of verschillende stukken combineren. Voor haar heeft een acteur altijd een alibi nodig om iets te doen. En het is altijd van belang dat je de spelvreugde van de acteur ziet, dat je ziet dat het op een podium staan een gedeelte van zijn bestaansrecht is.

Pruik

In Die Vagina-Monologe laat De Muynck zien wat ze bedoelt. In haar acteren is de grens tussen persoon en personage diffuus. Ondanks pruik en bril schemert er altijd iets van haar eigen persoon door. Ze spreekt haar publiek rechtstreeks aan als een kordate gastvrouw, een kruising tussen Dame Edna en Sally Spectra uit The Bold and The Beautiful. Maar in de serieuze passages schakelt ze geruisloos over naar een personage. De entourage is die van een salon, een foute club waar het prettig toeven is - glaasje wijn op tafel, schemerlicht. Het publiek in de Neue Cinema hangt aan haar lippen.

De Duitse pers heeft wisselend op haar regiedebuut gereageerd. Onderhoudend werd de voorstelling genoemd, of overbodig. Of: jarenzeventigtheater, wij weten inmiddels alles over ons lichaam. Slechts één krant legde verband met de boze wereld buiten, met het leven op de Steindamm waar in de week voor de première een jong meisje werd vermoord in een obscuur hotel. De Vagina Monologen gaan immers ook over verkrachting, over onderdrukking.

De Muynck denkt veel over dat soort dingen na, maar weet niet of het theater zo politiek moet zijn. 'Ik kan die misstanden wel signaleren, maar ik ga niet met het vingertje omhoog. De realiteit is namelijk dat er geen enkele heroïneprostituee in de zaal zit. Als er weer eens een meisje van zestien is gevonden met alle tanden uit haar mond geslagen en gebroken benen, kan ik het publiek hooguit vragen daar aan te denken als zo'n heroïnehoertje om geld vraagt. En haar niet wegduwen, alsof ze oud vuil is.

'Politiek theater zal zich opnieuw moeten definiëren, maar hoe doe je dat, nu het publiek zo a-politiek is geworden? De kloof tussen politiek en burger is erg groot, zeker in Vlaanderen. Ze rotzooien maar wat aan, dus het zal onze tijd wel duren, is daar de houding. Hoe kun je met het theater proberen die houding te veranderen?'

Zwerver

Aan de gevel van het Deutsches Schauspielhaus hangen de affiches van de nieuwste productie, Die Räuber van Schiller. Voor de ingang zit een zwerver met al zijn bezittingen in een winkelwagentje. Hij bedelt, maar het theaterpubliek dat de kaartjes voor de voorstelling komt ophalen, gaat aan hem voorbij. Er is voor Viviane de Muynck hier nog werk aan de winkel.

Zo is ze ook begonnen, op haar drieëndertigste, toen ze zich aansloot bij het Antwerpse theaterkollektief De Mannen van de Dam, dat op speelse manier maatschappij-kritisch theater maakte.

Ze was een late roeping, pas op haar dertigste ging ze naar de toneelschool in Brussel. Tot die tijd was ze een keurige directiesecretaresse, die aan amateurtoneel deed. Maar iedereen die haar zag spelen zei: 'Kind, je moet verder in dat vak'. Tijdens een buitenlandse tournee van haar amateurgezelschap werd ze voorgesteld aan Dirk Bogarde die haar hetzelfde advies gaf. Ze is toen achter de typmachine vandaan gekropen. Zeven jaar heeft ze met De Mannen van de Dam mee gehost, van buurthuis naar studentenlokaal - de barricaden op, als dochter van eenvoudige werklieden: vader meestergast in een garage en van origine meubelmaker, moeder pelsenmaakster.

Toen kwam plotseling dat aanbod om in Haarlem bij De Toneelschuur samen met Sam Bogaerts Wie is bang voor Virginia Woolf te maken. Het werd een legendarische voorstelling. De Muynck met een Liz Taylor-pruik op en een cocktailjurk aan, veel kitsch, veel gordijnen en gekleurde lampen, en een verlichte bar. Ze won de Theo d'Or, maar wist bij God niet wat die prijs voorstelde. 'Ik zat in het café van het Shaffytheater, met een Theo d'Or op zak, maar geen werk. Misschien moet je in de Volkskrant een annonce plaatsen, zei de barman: Houdster van Theo d'Or zoekt werk. Op dat moment kwam Jan Joris Lamers binnen. De rest is history.'

Zes jaar lang heeft ze bij Lamers en zijn Maatschappij Discordia gewerkt, met haar rol in Judith Herzbergs Kras als een van de hoogtepunten. 'Ik koester nog steeds dierbare herinneringen aan die periode. Discordia is nu op sterven na dood, ja ik weet het, en vind het vreselijk. Het getuigt van een grote kortzichtigheid om dat gezelschap met die functie en kennis op te heffen. Het hanteren van louter commerciële criteria vind ik dodelijk voor de kunst. '

Ze is uiteindelijk bij Discordia weggegaan om uit te vinden of haar manier van spelen ook zou werken in de grote zaal. Toneelgroep Amsterdam, Het Nationale Toneel, Zuidelijk Toneel en regelmatig kleinere voorstellingen in België. Nooit langer dan noodzakelijk bij één groep.

'Dat is heel bewust geweest. Als theater een te groot formaat aanneemt, krijgt het iets fabriekachtig. Het decor is al twee maanden van te voren klaar, de programmering voor volgend jaar is rond, de rollen verdeeld. Ik had zeker bij een vaste groep gekund, maar ik was te nieuwsgierig.'

Daarom kiest ze nu dan ook voor het regisseren. Dat ze kan spelen, weet ze onderhand wel, ze is juist nieuwsgierig naar de dingen die ze niet weet. Ze vindt zichzelf een groot actrice, ja. Desgevraagd en na enige aarzeling komt dat ja eruit. Maar acteren als zodanig is niet meer een eerste verlangen. 'Natuurlijk, een Arkadina in De Meeuw of die moeder in Spoken van Ibsen, dat zijn prachtige rollen, maar dat komt misschien later wel weer. Als ik nu op toneel sta, denk ik steeds vaker: welk doel dient dit, welke mededeling sta ik hier te doen?'

Wel een groot actrice, geen groot regisseur - althans dat zegt ze zelf. Ze wil zich in elk geval niet vergelijken met mensen als Jan Joris Lamers, Jan Fabre of Gerardjan Rijnders. 'Ik ben een kleine regisseur die zich vooral richt op de acteurs, daar ligt mijn kracht. Veel van die jonge regisseurs zijn conceptueel erg sterk, maar hebben geen idee wat ze met een acteur aan moeten, waardoor je soms vertwijfelde spelers op de scène ziet. Mijn conceptjes zijn kleine tuinkaboutertjes in hoog gras: je ziet ze bijna niet.'

De komende maanden is Viviane de Muycnk weer veel op reis. Na Hamburg waar ze iedere maand een paar keer Die Vagina-Monologe speelt, is ze in november met de New Yorkse Woostergroup in Melbourne en later in Parijs en Londen om daar The Hairy Ape te spelen. Twee keer per jaar geeft ze workshops in Duitsland voor jonge theaterwetenschappers en regisseurs. Daarnaast is ze overal in Europa te zien in de Brusselse avant-garde opera Lohengrin, een rol die ze dankt aan een toevallige ontmoeting met de makers.

Aids

Bij de Woostergroup, al meer dan twintig jaar 's werelds toonaangevende experimentele theatergezelschap, is ze terecht gekomen door de Amerikaanse acteur Ron Vawter, die vooral bekend werd doordat hij zijn ziekte aids tot onderwerp van controversieel theater maakte.

'Ik heb in een paar producties met hem gespeeld, waaronder Philoktetes-Variaties (1994) van Jan Ritsema, waar destijds veel over te doen was. Kan dat nog wel, zo ziek op het toneel? En waar ligt dan de grens tussen theater en werkelijkheid? Maar die grens bestond niet meer, dat waren performances die aan het theater voorbij gingen. Het was een belevenis om met iemand die zo heilig in het medium geloofde te kunnen werken. Het heeft mijn houding ten opzichte van het theater in grote mate beïnvloed. Vanaf toen heb ik besloten nooit meer voor de makkelijke weg te kiezen.'

Geen carrièreplanning, maar toevallige ontmoetingen, zo gaat dat bij Viviane De Muynck. Als een vlinder van de een naar de ander, haar eigen weg zoekend, meestal een eenzame weg. Gerardjan Rijnders heeft haar laatst nog gevraagd voor een rol in Mamma Medea bij Het Toneelhuis in Antwerpen. Ze deed het toch maar niet. Behalve om praktische redenen, vond ze het ook allemaal te veilig, te uitgestippeld.

Aldus leeft ze als een Einzelgänger. Of is het toch vluchten vanwege de angst zich te nestelen, ergens bij te horen? 'Mijn echtgenoot is 24 jaar geleden overleden, nadat hij korte tijd ziek was geweest. Hersentumor. We waren acht jaar getrouwd, hadden samen een zoontje en ik was nog maar net in het theater begonnen. Toen hij er niet meer was, heeft dat mij langzaam die koffers ingeduwd. Ik kan hier wel tussen die vier muren blijven zitten, maar dat lijkt mij niet goed, dacht ik. Door mijn werk op al die plekken heb ik me in allerlei situaties kunnen verdiepen, door te acteren heb ik vele levens geleid - dat is mijn excuus voor dat altijd maar vluchten.

'Nee, ik ben daarna niet meer getrouwd en heb me ook nooit meer volledig aan een ander overgeleverd. Het is er gewoonweg niet van gekomen. En bovendien: de mannen staan heus niet op een rijtje voor mijn drempel te wachten. Het is zoals een Fransman een paar jaar geleden tegen mij zei: Tu n'inspire pas le désir - jij wekt geen begeerte. Toen wist ik het. Ik heb het lang als een gemis ervaren, maar nu is mijn houding veranderd in: kom op, Viviane, niet zeuren! ''Gij zijt te eenzaam'', wordt er wel eens tegen me gezegd, maar misschien is dat wel een keuze. Toen ik klein was, zei mijn moeder al dat ik net een zigeunerinnetje was. En als ze vroeg wat ik wilde doen als ik later groot zou zijn, antwoordde ik: in een woonwagen wonen en rondtrekken.

'Het heeft te maken met een bepaalde rusteloosheid, een zoeken naar perfectie waarvan je op voorhand weet dat die niet bestaat. Hier snuffelen, daar snuffelen en dan op sommige plekken, zoals hier in Hamburg of in Théâtre de la Ville in Parijs of in het Hebbel-theater in Berlijn, ervaren dat er mensen zijn die zeggen: ''Ha, Viviane de Muynck, daar ben je weer.'' Dat is genoeg.'