Aan Luthers reformatie valt bar weinig te vieren

Maarten Luther, bij wie vijfhonderd jaar geleden de Reformatie begon, was een van de gemeenste en smerigste antisemieten uit de Europese geschiedenis. Zo schrijft hij in zijn pamflet Von den Juden und ihren Lügen: 'Wanneer je een Jood ziet of aan een Jood denkt, zeg dan tegen jezelf: die tronie die ik daar zie, vervloekte, verwenste en bespuwde alle zaterdagen mijn lieve Heer Jezus Christus, die mij met zijn dierbare bloed verlost heeft.' En ook: 'Joden zijn niets anders dan dieven en rovers die dagelijks niets anders eten of een draad van kleding dragen die zij niet van ons gestolen hebben door hun vervloekte woekerrente.'

Enzovoort, enzovoort, enzovoort, want Luther hield van tirades.

Het heeft lang geduurd, zelfs tot ver na de Tweede Wereldoorlog, voordat de Lutheranen afstand hebben genomen van de scheldpartijen door hun theologische leidsman. Eenieder die zich tegenwoordig nog Lutheraan wil noemen - durft noemen, zou ik eigenlijk moeten schrijven - dient zich daar rekenschap van te geven. Al enige tijd geleden voorspelde ik dat het Lutherjaar 2017 vooral zal worden gebruikt om Luthers antisemitisme op een zorgvuldig omzwachtelde manier naar de achtergrond te dringen.

Dat zie je nu gebeuren. Er loopt heus geen bloedrode lijn van Luther naar Hitler en de Holocaust. Er zijn allerlei aftakkingen en andere oorzaken. Je moet het in zijn tijd zien. Dat laatste is waar, in die zin dat wanneer Luther vandaag de dag zou leven en vandaag de dag zijn geschrift zou publiceren, hij onmiddellijk in de gevangenis zou worden gegooid. Luther ontkende de Holocaust niet, laten wij wel wezen, hij riep ertoe op.

Wat je ook veel hoort is dat er eigenlijk twee Luthers bestaan. Eerst had je de jonge idealistische Luther, wiens klachten jegens de moederkerk terecht waren en die zelfs enige sympathie voor het Jodendom zou hebben gevoeld. Maar dan komt de oude Luther, die gaga zou zijn geworden en die daarom allerlei inzichten ontvouwde die wij nu niet meer willen horen.

Ik ben te weinig historicus om de argumenten in deze controverse te kunnen wegen, maar Luthers teksten liggen er - en die zijn ondubbelzinnig. Overigens stond Luther tegenover de islam al even vijandig als tegenover het Jodendom. Hij noemde Mohammed 'de eerstgeborene van de Satan'. Dus als je met Luther in de hand wilt oproepen tot tolerantie en godsdienstvrijheid, dan kun je - om stevig te staan - maar beter je schoenen in een blok beton laten gieten.

Gisteren was het 500 jaar geleden dat Luther zijn stellingen op de kerkmuur timmerde. Daarom sloeg ik Trouw, mijn geliefde krant in religieuze zaken, er eens op na. Volgens het hoofdartikel is 'Luthers initiatief nog niet af'. Ik huiver bij de gedachte dat het ooit af komt. En elders in de krant zegt Lutherkenner Sabine Hiebsch dat 'Luther op tafel moet blijven'. Mijn God, ook liever niet. In beide stukken wordt met geen woord gerept over de man die Joden geen gezicht toekende, maar tronies.

Misschien ben ik op dit terrein overgevoelig, maar in het heden zie ik vaak Luthers schaduwen. Als Sybrand Buma het heeft over de joods-christelijke traditie van Europa dan weet ik dat de joods-christelijke traditie een typisch christelijke uitvinding is en dat geen Jood het daar ooit over zal hebben. In feite is het verwijzen naar de joods-christelijke traditie een manier om de Joden medeverantwoordelijk te maken voor hoe Europa met hen is omgegaan - althans zo voel ik dat.

Heeft u trouwens gelezen hoe het Nederlandse Rode Kruis in de Tweede Wereldoorlog de Joden heeft geholpen? Het antwoord is: niet. De historicus Regina Grüter zocht het uit en zij vond geen ander woord dan dat ene woordje niet. Geen pakketje kon eraf, hoe zou dat toch komen?

In Duitsland, een door en door Lutheraans land, zijn ze er ook nog niet uit hoe het moet. Daar is Luthers initiatief inderdaad niet helemaal af, want iemand van de Bundesbahn is op het idee gekomen om de beeltenis van Anne Frank - of haar naam, daar wil ik van afwezen - groot op het materieel te zetten. Kunt u het zich voorstellen? Daar gaat de Anne Frank-flitstrein naar Bergen Belsen. Als wij hollen, kunnen wij hem nog halen!

Goed bedoeld en verkeerd begrepen. In De Telegraaf, ik zeg niks, las ik trouwens dat men in Potsdam de door de geallieerden platgegooide Garnizoenskerk gaat herbouwen. Zij werd ooit neergezet om calvinisten en lutheranen samen te brengen. In 1933 kwam Hitler naar de kerk om met een handdruk aan Hindenburg de afschaffing van de democratie te bezegelen.

Verder wens ik uiteraard al degenen die Luthers Reformatie vieren fijne feestdagen toe.