222 Keer niet van hetzelfde

'Als je het opschrijft staat het meteen op papier ook', zei Reve, toen nog Van het Reve, veertig jaar geleden in Nader tot u (1966). Het zegt alles over hem, al zegt hij niets. Geen dikdoenerij of flauwsies, het is Reve ten voeten uit.

Zijn geleerde broer Karel manifesteert zich in een interview met Ischa Meijer in 1980 al net zo pesterig en herkenbaar als zichzelf: 'Onbegrijpelijkheid maakt op sommige mensen een diepe indruk', aldus Karel. 'Ik kan ook duister schrijven, maar dat wil ik niet, hoewel je daar heel beroemd mee kunt worden.'

Ik haal beide citaten uit 222 Schrijvers, een schatkistje, net uit, vol schrijversfoto's die door vader Eddy en dochter Tessa Posthuma de Boer over respectievelijk een lange en kortere periode gemaakt zijn.

Ze staan onder de foto's, en de truc werkt: beeld en woord vullen elkaar aan. De combinatie zorgt voor een meerwaarde. Je schiet vaak in de lach, of krabt achter je oor van zoveel karakteristieks.Dat overkwam mij tenminste.

Eentje nog, van een aanbiddelijke, jonge maar ook nooit wezenlijk veranderde Maarten Biesheuvel, evenmin van de hoogdravende soort: 'Ik voel me helemaal geen schrijver. Poesjkin, Tsjechov, Nabokov, dat zijn schrijvers. Als ik een pagina Tsjechov lees, dan weet ik al: daar kan geen Biesheuveltje tegenop.'

Reve, Van het Reve, Biesheuvel, ze zijn zo stijlvast dat alles wat ze over hun werk zeggen kan doorgaan voor een zelfportret, maar ze doen het niet gauw en dan alleen nog met zelfspot. Dat geldt voor meer schrijvers, toch zijn de meesten serieuzer. Ze geven toe demonen uit te drijven of te tasten naar een ordening of waarheid waar ze soms heilig in geloven, al bestaat ze uitsluitend uit woorden, zoals Gerrit Kouwenaar benadrukt, of anders Jacq Vogelaar wel ('Literatuur? Dat is een ongewone vorm van taalgebruik.') Het was een poosje mode te zeggen dat schrijvers moeten ophouden met schrijven over schrijven, maar wat wil je? Het bloed kruipt waar het niet gaan kan en wie schrijft, vooral zonder de koestering van het succes, zit op z'n minst met de vraag of hij niet beter had kunnen gaan vrouwen vangen, tuintje mesten, touwtjespringen, wat ook minder abstract is. Waarom doe je het eigenlijk? Wat dat betreft liggen lezen en schrijven in elkaars verlengde. Lezen is de basis van schrijven, stelt zowel Allard SchR & Ouml;der als Joost Zwagerman trouwens in het Posthuma-schatkistje. Dat mag ook weleens gezegd worden.

Ik verlaat deze schat en zelfs Nederland even en ga naar een roman waarin de schrijver de schrijverij én lezerij indirect tot thema maakt zonder dat de hoofdpersoon een schrijver is. Dat doet Ian McEwan in Saturday, ook net uit en al bejubeld, en een vreemd boek als je het mij vraagt. Hoogtepunt is een scène waarin een gedicht wordt voorgelezen c.q. beluisterd, waarna alles anders is. Tegenover elkaar staan een verfijnde, maar voor literatuur niet ontvankelijke neurochirurg en een proleet, die op het moment dat hij letterlijk à la In cold blood het mes zal zetten in een voorbeeldige familie, overstag gaat door de kracht van de poëzie.

Voor mij veranderde Saturday op dat moment acuut in een draak. Terwijl het zo goed en concreet en vernuftig was tot dan toe, en ook erna weer, beeldend als een Chabrol of een Eric Rohmer. Erg sterk vond ik de beschrijvingen van hoe de vader/chirurg de literaire opvoeding van zijn dochter/dichteres tegen heug en meug tot zich neemt. Henry James is voor hem 'the fussy brother' (van William James, de wetenschapper) 'who would rather run round a thing a dozen different ways than call it by its name'.

Zwart/wit bestaat niet in de literatuur, dus beseft de geslaagde specialist dat ruwe bolster Baxter hem in zekere zin de baas is. En natuurlijk beseft hij vooral hoe kwetsbaar een status quo is en hoe toeval of noodlot die elk moment kan opblazen. En zou literatuur dat kunnen stoppen? Het kan, er kan zoveel, maar wat meldt McEwan hier eigenlijk? Schrijven als rechtstreekse reddende kracht: daar was geen enkele Posthuma-gekiekte op gekomen.