12 HUISARTSEN12 PROVINCIES
12 huisartsen in 12 provincies over 1 jaar corona
Hoe gaat het achter de voordeur na een jaar corona(maatregelen)? Twaalf huisartsen in twaalf provincies nemen de temperatuur van de samenleving. ‘Het is zoveel zwaarder dan we denken dat het is.’
‘Ze doen echt hun best maar het gáát gewoon niet nu. Ze zitten met zijn allen in een klein huis, dat wordt een snelkookpan, er vallen klappen.’ Twee kinderen, twee ouders met psychiatrische problemen: het zijn dat soort gezinnen waar huisarts Saskia Benthem uit het Limburgse Afferden zich sinds de nieuwe lockdown grote zorgen over maakt, gezinnen met kwetsbare kinderen die uit beeld zijn verdwenen. ‘Het wakend oog van de juf of meester is weggevallen en de trainer op de sportclub registreert ook niet meer hoe het gaat. Dan adviseer ik om school te vragen wat coulanter te zijn en die kinderen een paar uur per dag op te vangen.’
Lees een uitgebreidere versie van dit verhaal hier.
Honderd kilometer noordwaarts ziet huisarts Ilse Roodenburg uit Apeldoorn pubers ‘die er ernstig doorheen zitten’. Jongeren met eetproblemen, zelfs met suïcidale gedachten. ‘Het is frustrerend om ze zo ver in de wanhoop te zien afglijden dat ik als huisarts niet voldoende in huis heb om ze te helpen.’
Huisarts Sjoerd Zwart uit Kampen vertelt over een patiënt met diabetes, die zijn ziekte verwaarloost omdat hij zijn dagen gestrest doorbrengt op internet, binnen de complotbubbel van viruswaanzin.
Vraag huisartsen hoe het eraan toegaat achter de voordeur van hun patiënten en ze komen met indrukwekkende verhalen. Het is bijna een jaar na de uitbraak van de pandemie, een jaar waarin verreweg de meeste aandacht uitging naar besmettingscijfers, naar de zorg voor ernstig zieke coronapatiënten en een dreigend zwart scenario op de ic’s, terwijl veel huisartsen buiten het zicht van de camera’s het scenario in steeds meer gezinnen gaandeweg diep donkergrijs zagen kleuren.
‘Het is zoveel zwaarder dan we denken dat het is en dat blijft in de media onderbelicht’, zegt Marlies Mulder, huisarts in Driebergen: ‘Mensen staan soms huilend aan de deur, in de praktijk en zelfs bij mij thuis. Ik ben bang dat het spreekuur binnenkort gaat volstromen met patiënten met depressies, door echtscheidingen, door stress, door huiselijk geweld.’
De eerste officiële signalen schetsen een somber beeld: sinds de coronapandemie zijn er meer meldingen van ernstig huiselijk geweld, veel meer telefoontjes naar de Kindertelefoon, meer acute opnamen van jongeren. Er zijn vorig jaar zeker honderdduizend operaties uitgesteld en vierduizend minder kankerdiagnoses gesteld. De thermometer in de samenleving verraadt koorts: achter de voordeur gaat het niet goed. We vroegen twaalf huisartsen in twaalf provincies wat zij de afgelopen maanden in hun praktijk zagen gebeuren.
Een sombere brij
Normaal gesproken, zegt huisarts Ruth Veenvliet uit Lelystad, komen pubers binnen met een ‘afwerende bravoure’. Daar valt met een geintje doorgaans wel doorheen te breken. Nu niet meer. Veenvliet heeft ‘onwijs met ze te doen’. Ze ziet ze veel vaker dan voorheen, meerdere keren per week. ‘Er gaat geen energie meer van ze uit, ze zitten apathisch en verloren in de stoel. De tranen zullen ze er koste wat het kost onder knokken, want kwetsbaarheid laat je niet zien op die leeftijd, maar ik zie hun ogen rood worden.’
Het leven is een sombere brij geworden, die ze niet meer weten te ontrafelen. Ze missen de structuur van school, de uitlaatklep van de sportvereniging, het samenzijn met vrienden, en thuis, met zijn allen op een kluitje, worden bestaande problemen uitvergroot. Dan komen de slaapproblemen, de eetproblemen soms, het piekeren. ‘En als er dan niets meer is waar ze plezier uit halen, weet je dat je uit moet kijken.’
Veel andere huisartsen herkennen de ervaringen van Veenvliet. Het gaat echt niet alleen om jongeren die al kwetsbaar waren en nu door het wegvallen van hun vertrouwde sociale structuren een zetje de verkeerde richting op krijgen, maar ook, zegt haar collega Roodenburg, ‘om jonge pubers uit stabiele gezinnen, met een stabiele schoolloopbaan, die nu totaal ontsporen. Dat vind ik echt indrukwekkend. Ouders zien het voor hun ogen gebeuren, maar kunnen er niets tegen doen.’
Vorige week kreeg huisarts Saskia Benthem een meisje op haar spreekuur dat haar studie had afgebroken, haar kamer had opgezegd en maar weer thuis was komen wonen. ‘Nu zit ze hier in een dorp, de situatie duurt eindeloos, ze heeft last van depressieve klachten en paniekaanvallen. Ja, ze kan gaan wandelen, er wordt hier wat afgewandeld, de honden zijn fitter dan ooit, hoorde ik laatst iemand zeggen. Maar wil je dat als je 22 bent?’
De praktijkondersteuners die huisartsen helpen bij de aanpak van psychische problemen zijn zwaar belast, de wachtlijsten bij de gespecialiseerde GGZ zijn gigantisch. ‘Voor sommige behandelingen lopen de wachttijden op tot een jaar’, zegt Lamiek Westerhof uit Assen. Roodenburg: ‘Als ik pubers wil verwijzen, zijn ze al zo ver afgegleden voordat ze aan de beurt zijn.’ ‘Dus dan bellen patiënten ons maar, als het echt niet meer gaat’, zegt Lenneke Fleerakkers uit het Noord-Brabantse Rijen. ‘En dan proberen we er het beste van te maken.’
Sandra Bijl, huisarts in een Rotterdamse achterstandswijk, merkt een toename van het gebruik van lachgas onder jongeren. ‘Laatst kwam er een jonge knul mijn spreekkamer binnen schuifelen, hij kon amper nog lopen. Die gebruikte 50 ballonnen per dag en had al zoveel zenuwschade opgelopen, ik was bang dat hij niet meer zou herstellen.’
Er is nóg een groep die de huisartsen psychisch kopje onder zien gaan: de dertigers en veertigers die allebei thuis moeten werken en ook hun kinderen moeten begeleiden. ‘Die groep zie ik nu echt dagelijks’, zegt huisarts Marlies Mulder. ‘Vaak komen ze voor iets anders, een plekje op de rug of slaapproblemen, en dan vertellen ze al snel dat ze het niet meer volhouden. Ze zijn vaak helemaal op, de druk op het gezin is veel te groot geworden. De situatie voelt voor hen als uitzichtloos en ik kan ze geen perspectief bieden, dat maakt het zo hopeloos. Psychologen hebben een wachtlijst van 12 tot 14 weken. Het enige wat ik kan doen, is samen bekijken hoe ze toch elke dag een beetje kunnen ontspannen.’
‘Afgelopen maandagochtend had ik drie van zulke patiënten’, zegt Westerhof uit Assen. ‘Volledig uitgeput, de veerkracht is er nu wel uit.’
Een kenmerk van overspannenheid, zegt huisarts Sjoerd Zwart, is dat de grens tussen werk en privé vervaagt: ‘En dat is wat er nu in veel gezinnen aan de hand is.’
Huisarts Sandra Bijl merkt dat patiënten vooral de laatste maand agressiever en onredelijker worden. ‘Ze flippen om kleine dingen en dan gaan ze tegen mij tekeer. Ik heb nu zelfs een klacht binnen van een jonge vrouw die weigerde om in de praktijk een mondkapje op te doen en die ik stevig heb terechtgewezen.’
Huisarts Sjoerd Zwart werd onder druk gezet door een patiënt om een verslavende kalmeringstablet te verstrekken, onder de code ‘chronisch gebruik’, zodat het vergoed zou worden. ‘Die man was door de pandemie werkloos geraakt en had zelfs geen geld meer om voldoende eten te kopen voor vrouw en kind.’
De hele dag alleen
Huisarts Fleerakkers wordt soms gebeld door patiënten van 90-plus die haar huilend bekennen hoe eenzaam en opgesloten ze zich voelen. ‘De oorlog vond ik minder erg, zei een van hen mij laatst, toen konden we in elk geval nog bij elkaar zijn.’ Het verenigingsleven ligt stil, buren durven niet meer langs te komen, kinderen en kleinkinderen blijven op afstand en sommige patiënten zijn zo bang voor het virus dat ze zelfs de thuiszorg weren: huisartsen zien hoe de oudere patiënten in hun praktijk geïsoleerd raken en dat gaat ze aan het hart.
Fleerakkers heeft meerdere patiënten, boven de 85 en de partner al overleden, van wie de kinderen in het buitenland wonen, in Canada bijvoorbeeld of in Noorwegen. ‘Die mogen hun land niet uit, of ze hebben gewoon de vakantiedagen niet om na terugkeer twee weken in quarantaine te gaan. Hun vader of moeder heeft soms nog maar een paar maanden te leven. De kans bestaat dat zij elkaar nooit meer zien.’
Ook Janneke Kuijlen, op het Zeeuwse Tholen, heeft patiënten die al maanden niet buitenkomen. Veel mensen isoleren zichzelf nog strikter dan het RIVM aanraadt. Zo kan het gebeuren dat ook in de bejaardenflat de eenzaamheid toeslaat. ‘Een patiënt vertelde dat zelfs wanneer ze even over haar gang loopt iedereen de deuren gesloten houdt. Zelf komt zij ook niet meer buiten. Een paar van die mensen hebben paniekaanvallen en angstklachten.’
Huisarts Saskia Benthem spreekt ouderen die bij een besmetting een groot risico lopen om ernstig ziek te worden en die toch de coronamaatregelen verfoeien. ‘Ik wíl niet dat mijn kleinzoon zijn baan kwijtraakt, zeggen ze, ik wíl niet dat mijn kinderen wegblijven. Van de week belde een oudere man om te vragen of hij thuiszorg kon krijgen. Ik vroeg waarom, hij was immers nog vitaal. Nou, zei hij, dan weet ik zeker dat er een keer in de week iemand langskomt.’
Het schrijnendste wat huisarts Marten Wierenga uit Loppersum het afgelopen jaar meemaakte was de verhuizing van een dementerende vrouw naar een verpleeghuis. ‘Ze werd door haar kinderen afgezet, er mocht niemand mee naar binnen. Hun moeder heeft zich maandenlang zo verloren gevoeld, dat heeft echt gezondheidsschade opgeleverd. Alleen is die niet meetbaar.’
Terminale zorg
Terminale zorg verlenen met een mondkapje op, dat is ‘zoiets ongelukkigs’, zegt Ruth Veenvliet uit Lelystad. Ze heeft, zoals veel huisartsen, zelf al corona gehad en de bescherming die haar dat biedt, maakt dat zij de familie rond het sterfbed vaak vraagt of ze het goed vinden als zij haar mondkapje af doet. ‘Het idee dat mijn patiënt als laatste iemand ziet met een mondkapje op, daar wil ik niet aan.’
Stervensbegeleiding in coronatijd maakt ook andere huisartsen burgerlijk ongehoorzaam. Marlies Mulder vertelt over een vrouw met een terminale ziekte bij wie formeel nog maar één bezoeker per dag mocht langskomen. ‘Ik heb haar man gezegd: laat die regels nou los, zij moet iedereen om haar heen hebben die haar dierbaar is.’
Sjoerd Zwart gaf precies hetzelfde advies toen een van zijn patiënten onlangs in de terminale fase terechtkwam: ‘Zijn vrouw hield krampachtig de visitelijst in de gaten, ik heb haar gezegd: als je doodgaat, hoef je je niet meer aan de coronaregels te houden, je moet samen goed afscheid kunnen nemen.’
Veel huisartsen hebben te maken met de trauma’s van families die hun geliefden in hun laatste momenten niet konden bijstaan. Een patiënt van Bart Meijman ging met de ambulance naar het ziekenhuis voor een acute chirurgische ingreep. Het was de laatste keer dat zijn vrouw hem sprak. Hij bleek (milde) corona te hebben en zij ook, in de vier dagen dat hij in het ziekenhuis lag, mocht zij hem ondanks haar verzoek niet bezoeken. Pas een half uur voordat hij overleed, mocht ze naar hem toe.
Sjoerd Zwart vertelt over een oudere man die de laatste drie weken van zijn leven in een verpleeghuis lag en daar alleen stierf, zonder zijn vrouw aan zijn bed. ‘Dan ben je een heel leven samen en de laatste weken mag je elkaar niet meer zien. Hoe kun je dat nog verwerken?’
Stuk gewassen handen
En dan is er nog het virus zelf, dat bij nogal wat patiënten een onredelijke angst veroorzaakt . De Zeeuwse huisarts Janneke Kuijlen werd laatst gebeld door een man die een (inmiddels genezen) coronapatiënt over straat had zien lopen, dezelfde straat waar hij straks ook overheen wilde! Moest hij de politie inschakelen? Kuijlen: ‘Ik heb maar rustig uitgelegd dat dat geen kwaad kon.’
‘Ik vind het niet om aan te zien dat mensen zo bang zijn’, zegt haar collega Saskia Benthem. Patiënten laten haar hun stuk gewassen handen zien, ze raken in de praktijk geen deurklink aan, sommige ouderen hebben hun kleinkinderen al een jaar niet gezien. Angst voor het virus leidt ook tot conflicten tussen echtparen, vertelt ze: ‘Dan wil zij wel andere mensen zien en hij niet, dus dan moet zij buiten in de vrieskou op een bankje met de buurvrouw praten.’
Het Groningse Loppersum kende in het coronajaar 2020 opmerkelijk genoeg een ondersterfte van 20 procent, zo wijzen CBS-cijfers uit, maar sommige patiënten van huisarts Marten Wierenga houden desondanks hardnekkige, onrealistische ideeën over de bedreiging van het virus, vertelt hij. ‘Van de 4.600 patiënten is er hier één aan corona overleden en zijn er drie in het ziekenhuis opgenomen, dat is minder dan een promille. Ik heb patiënten vaak de statistiek proberen uit te leggen maar door de continue media-aandacht voor de gevaren zijn ze hun risico op ziekte en overlijden schromelijk gaan overschatten.’
Die angst maakt ook dat patiënten wegblijven, iets wat huisartsen met lede ogen aanzien. ‘Mijn zorgen liggen bij de patiënten die ik niet zie’, zegt de Rotterdamse Sandra Bijl. ‘Ik stel veel minder kankerdiagnoses, ik zie minder darmklachten en longklachten, ik verwijs een stuk minder door.’ Drie weken geleden belde een van haar patiënten met de mededeling dat ze misselijk was en moe, ze durfde niet langs te komen. ‘Ik heb bij haar thuis bloed laten afnemen, toen pas kreeg ik te horen dat ze geel zag. Het is foute boel, vermoedelijk galwegkanker. Ze is nu opgenomen in het ziekenhuis maar ze is waarschijnlijk te laat. Ik ben zo bang dat we straks een hausse aan ernstig zieke mensen gaan zien die veel eerder hadden moeten langskomen.’
De huisartsen staan achter de coronamaatregelen, maar worstelen met de schade die ze als gevolg van die maatregelen in hun praktijk zien. Al is de Brabantse Lenneke Fleerakkers, die in haar dorp vele zieke coronapatiënten heeft gezien, voorzichtig: ‘Mensen vergeten dat zonder al die maatregelen er zoveel mensen ziek waren geworden dat veel ook stil was komen te liggen.’
De Amsterdamse Bart Meijman blijft kritisch: ‘Er is publiekelijk nooit een reële discussie gevoerd over de balans. De druk op de ziekenhuizen en de sterftecijfers zijn leidend, de gezondheidsschade die de maatregelen opleveren, lijkt niet meegewogen. En dat doet geen recht aan de vele duizenden slachtoffers van de gevolgen van de coronamaatregelen.’
Ook huisarts Saskia Benthem heeft twijfels over het coronabeleid. ‘Ik ben echt geen virusontkenner en ik weet ook niet precies hoe het dan wél moet, maar ik voel het als mijn taak als arts om me uit te spreken en op te komen voor ál mijn patiënten. Vanaf het begin is de aandacht eenzijdig uitgegaan naar kwetsbare coronapatiënten en daardoor is een enorme groep nieuwe kwetsbaren ontstaan die onterecht buiten beeld blijven. En dat is de groep voor wie mijn hart als huisarts het snelste klopt. Wat wordt straks de rekening onder de streep? Huiselijk geweld, eenzaamheid, uitgestelde diagnoses, welke littekens laten die na?
Positief coronanieuws
En toch is er dwars door alle ellende heen hier en daar ook nog positief nieuws te melden. Huisarts Bart Maats valt in het Friese Gorredijk vooral de weerbaarheid onder zijn patiënten op. ‘Wellicht helpt het dat corona hier niet zo hard heeft toegeslagen. We hebben bijtijds maatregelen kunnen treffen, en we hebben hier de ruimte. Ja, het is vervelend, zeggen patiënten, maar met z’n allen komen we er wel doorheen.’ Zijn collega Westerhof uit Drenthe herkent dat: ‘Verreweg de meeste mensen gaan hier op een knappe manier mee om, zeker ook de hoogbejaarden.’
Ook elders is het beeld niet alleen maar somber. Huisarts Meijman uit Amsterdam: ‘Toen de stress van het werk wegviel, zag ik bij veel mensen ook een soort rust ontstaan. En als je dan geen kleine kinderen meer thuis hebt en je salaris wordt doorbetaald en je hebt een redelijke woning, dan lukt het wel. De mensen die niet supersociaal zijn, voelen zich ineens niet meer gedwongen om overal naartoe te gaan.’
Corona heeft bovendien de griep, het rs-virus en alle andere luchtwegklachten van het spreekuur verdreven. Wie snottert of keelpijn heeft, gaat nu naar de GGD en laat zich testen. Is het geen corona? Dan is het advies: thuis uitzieken.
Ook de patiënten met een tennisarm of lage rugpijn blijven weg, ziet Saskia Benthem. ‘Die merken nu opeens dat hun klachten na een tijdje vanzelf overgaan. En laat dat nou precies zijn wat ik patiënten al jaren probeer uit te leggen.’
Maar misschien wel het allermooiste nieuws: drie van de twaalf huisartsen registreren een bescheiden post-lockdown-babyboom.
