102.000 naamstenen dragen de boodschap van het Holocaustmonument: ‘In herinnering aan’

‘Indrukwekkend’ is het eerste woord dat opkomt bij het ­betreden van het Holocaust Namenmonument, dat aan Amsterdamse Weesperstraat is verrezen, op de plek van de voormalige Joodse buurt. Het bestaat uit muren van bakstenen, waarin de namen staan gegraveerd van de mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog gedeporteerd en vermoord zijn: 102 duizend Joodse slachtoffers en Sinti en Roma die geen eigen graf hebben. De omvang van die gebeurtenissen wordt ervaarbaar nu je de namen, met hun geboortedatum en leeftijd bij overlijden, kunt uitspreken, de stenen aanraken.

Het Namenmonument is ontworpen door de Pools-Amerikaanse ­architect Daniel Libeskind, zelf kind van holocaustoverlevers. ‘De architect van het herdenken’ wordt hij wel genoemd; hij ontwierp onder andere het Joods museum in Berlijn (1999) en het masterplan voor Ground Zero in New York (2003).

In 2011 werd Libeskind door Jacques Grishaver, voorzitter van het Auschwitz Comité , benaderd om een ontwerp voor een monument in het Wertheimpark te maken. Toen bewoners dat plan afkeurden, werd gekozen voor deze locatie – waartegen opnieuw veel verzet ontstond. Geïnspireerd door het boek In Memoriam (1995, Hans Joseef ben Michael Bloemendal) waarin de namen van de Joodse oorlogsslachtoffers uit Nederland staan, kwam de architect op het idee om de vier Hebreeuwse karakters op de omslag te gebruiken als plattegrond voor het ontwerp. ‘Gezien vanuit de Weesperstraat lees je van rechts naar links ‘in herinnering aan’’, legt projectarchitect Johan van Lierop van Studio Libeskind uit.

Spiegelende delen

De (geabstraheerde) karakters, geconstrueerd uit stalen vakwerken en omkleed met spiegelend roestvrijstaal, zijn iets opgetild en verdraaid ten opzichte van de muren waardoor ze worden gedragen. Op maaiveld­niveau vormen de muren een labyrintachtige ruimte waar je vrij doorheen kunt lopen.

In zijn boek Architectuur en herinnering (2020) constateert de Nederlandse architect Jacques Prins dat de rol van herinneringscentra verandert: ‘Ze zijn niet meer alleen een plek om ervaringen en herinneringen te delen, maar krijgen er steeds meer een tweede functie bij: het spiegelen van het heden aan het verleden.’ De spiegelende delen van het Namenmonument, waarin je de bomen, gebouwen en de naamstenen gereflecteerd ziet, passen in die gedachte. De scherfvormige vlakken roepen associaties op met een ‘gebroken’ plek, waar deze families missen. Tegelijkertijd ontstaat door de reflecties ruimte; op sommige plekken weet je niet of je een spiegel ziet, of de echte lucht.

Het monument heeft drie toegangen: aan de Nieuwe Keizersgracht, waar bussen met toeristen en schoolklassen parkeren; bij de metro-ingang op de hoek met de Nieuwe Herengracht; en vanuit de Hoftuin, met doorgang richting de Hermitage. In het monument is een aantal zitbanken geplaatst. Nabestaanden kunnen, naar Joods gebruik, een kiezel bij de ‘grafstenen’ leggen; daarvoor zijn een ‘kiezelperk’ en een natuurstenen ‘gedenkstrook’ rond de muren aangelegd.

‘Alfabetisch’ metselen

‘We wilden het gevoel van een openbaar park creëren’, vertelt Paul Beijeman van het Amsterdamse ontwerpbureau Rijnboutt, dat als lokale partner van Studio Libeskind de coördinatie en uitvoering op zich nam en het landschapsontwerp maakte. ‘Niet alleen voor de mensen die herdenken, maar ook voor de buurt. Ik zou het mooi vinden als mensen hier een krantje komen lezen, of om even uit de drukte van de stad stappen.’

In de met fijn grind geplaveide grond zijn acht nieuwe bomen geplant, rondom het monument groeien hagen en zijn hekken ontworpen, die ’s avonds dicht gaan. Om passanten en bezoekers voldoende ruimte te bieden, is de stoep aan de Weesperstraat verbreed.

Het lastigste aan de uitvoering was het ‘alfabetisch’ metselen. De volgorde van de namen was van links­boven naar beneden bedacht, terwijl de metselaar werkt van linksonder naar rechts. De stenen zijn vermetseld met cementlijm, waarmee je minimale (5 mm) voegen kunt maken. ‘Het ontwerp draait immers om de stenen’, zegt Van Lierop.

Voor de onbekende slachtoffers en ontbrekende namen die nog aangedragen worden, is de Duizend­namenwand gemaakt: een muur met duizend lege bakstenen.