Wat er met de Joden gebeurd is, is ook heel erg

Op 4 mei 2004 voetbalden een paar Marokkaanse jongens in Amsterdam met kransen die waren neergelegd voor de dodenherdenking. De schok was groot. De Tweede Wereldoorlog, in het bijzonder de Holocaust, was nog altijd hét morele ijkpunt van de Nederlandse samenleving. Bestond er misschien een groep allochtone jongeren die hier geen enkel respect voor had? Wellicht omdat hun beeld werd gekleurd door het conflict tussen hun Palestijnse moslimbroeders en Israël?

Auschwitz was altijd een symbool geweest van de multiculturele samenleving en de angst voor vreemdelingenhaat. Nu werd het opeens een symbool van een nieuwe angst, voor de islam, voor immigranten die westerse waarden afwijzen, voor schotelantennes die vreemde, radicale en gewelddadige ideeën over de grote steden uitstorten. Op sommige scholen zouden leraren niet eens meer les over de Holocaust durven geven.

Zulke morele paniek slaat al snel dood in het Montessori College Oost in Amsterdam. Een vmbo-school met 700 leerlingen en 60 nationaliteiten, gevestigd in een mooi, modern en goed uitgerust gebouw. Het is er rustig, op een doorsnee donderdagmiddag. Trudy Coenen geeft er Nederlands. De achterwand van haar lokaal is helemaal gevuld met foto's van Auschwitz, waar de school in 2005 met enkele klassen naartoe reisde. Het bezoek kwam landelijk in het nieuws, toen hun bus aan de Poolse grens enkele uren werd opgehouden. Volgens leraren en leerlingen maakten Poolse douaniers beledigende en seksistische opmerkingen. Toen ze alle zwarte en bruine gezichten zagen, vroegen ze of er ook nog 'normale' kinderen aan de reis deelnamen. Een protest bij de Poolse regering leverde niets op, omdat de douaniers alle beschuldigingen ontkenden.

'Als de leerlingen de foto's zien, kijken ze toch als eerste of ze bekenden zien', zegt Coenen. Haar leerlingen lezen Metro en Spits!, die door het schoolgebouw verspreid liggen. Politiek, laat staan geschiedenis en Holocaust, staat niet bepaald centraal in hun leefwereld. 'Ze kijken naar MTV, ze zijn bezig met voetbal, mode of make-up. Ik denk dat ze daarin niet verschillen van autochtone vmbo'ers.'

Ze praat wel over de oorlog met haar leerlingen. 'Aan het begin van de les praat ik over allerlei onderwerpen. Ze mogen alles zeggen, als ze zich maar niet kwetsend of denigrerend uitlaten. Dan loop je het risico dat iemand een keer iets verschrikkelijks zegt. Maar ik heb liever dat ze zich uitspreken. Dat kun je tenminste in discussie', aldus Coenen.

Schokkende opvattingen is zij niet of nauwelijks tegengekomen. Er is op school weleens 'Hamas, Hamas, Joden aan het gas' geroepen, maar dat waren toch vooral puberale kreten, opgepikt uit de media. Er was ooit een islamitische jongen die leek te radicaliseren. 'Maar als je met hem praatte, bleek dat hij vooral interessant wilde doen.'

Adjunct-directeur Henk Rutten liep ooit met een klas door het Oosterpark, waar het monument voor Theo van Gogh staat. Een Afghaans meisje zei tegen hem dat ze de moord op Van Gogh een goede zaak vond. Rutten: 'Dat soort ideeën kom je af en toe tegen bij leerlingen die nog maar net in Nederland zijn. Vooral kinderen uit landen als Afghanistan en Irak kennen alleen repressie.'

De meeste leerlingen zijn in Nederland geboren of hebben er de basisschool doorlopen. 'Antisemitisme en racisme kom ik niet tegen', zegt Coenen. 'Dat kan ook moeilijk op een school met zo veel verschillende etnische groepen. Misschien ligt het anders als er één groep domineert.'

Auschwitz heeft niet altijd centraal gestaan in de herdenking van de Tweede Wereldoorlog. Na de bevrijding concentreerde de aandacht zich aanvankelijk op de ontberingen van de niet-Joodse Nederlanders. Pas in de jaren zestig verschoof de belangstelling naar de Jodenvervolging. Sindsdien zijn oorlog en Holocaust bijna synoniemen geworden.

Auschwitz werd een symbool van het kwaad, maar ook van schuld. Het kwaad kon toeslaan, omdat goede mensen de andere kant opkeken. 'Nooit meer Auschwitz' werd een bindende gedachte in het naoorlogse Nederland, die er decennialang door onderwijs en media werd ingepompt.

Voor de leerlingen van het Montessori College Oost ligt dat iets anders. Van huis uit krijgen ze ook hun eigen bindende verhalen mee. 'Mijn ouders vertelden me altijd over de Golfoorlog van 1990. Hoe de bommen neervielen, hoe ze moesten vluchten', zegt R. (16), een vluchteling uit het Koerdische deel van Irak. 'In Suriname werd veel aandacht besteed aan de slavernij en de onafhankelijkheid', zegt Roberto Wijngaarden (16). 'Sommige Surinamers zijn nog steeds gekwetst door de slavernij. Ze vinden dat Nederlanders hun excuses moeten aanbieden.' Tina Rampersad (14): 'Dat vind ik echt onzin. Wat hebben de Nederlanders van nu met de slavernij te maken?'

Er moet meer aandacht komen voor de rol van allochtonen in de Tweede Wereldoorlog, vond staatssecretaris Bussemaker in 2008. Op die manier zouden allochtonen zich meer met de oorlog kunnen identificeren, veronderstelde zij. Door de meeste historici werd dit pleidooi echter afgewezen. Hoe men het ook wendt of keert, de rol van Turken of Marokkanen is nu eenmaal gering geweest.

De meeste leerlingen hebben op de basisschool over de oorlog gehoord. 'Ze weten van Hitler en de Joden. Vaak hebben ze de klok horen luiden, maar weten ze niet precies waar de klepel hangt. Het is toch een beetje als de Tachtigjarige Oorlog voor ons. Dat zal overigens ook voor veel autochtone kinderen gelden', zegt Trudy Coenen.

Ze vindt het belangrijk om het oorlogsverleden levend te houden. Daarom reisden ze naar Auschwitz, daarom vertelde een overlevende van het kamp haar verhaal in de klas. 'Mevrouw Wallage maakte meer indruk dan al mijn lessen bij elkaar', vertelt de docente. 'Een kleine, frêle, oude vrouw die vertelde wat ze had meegemaakt.'

Zo spijkert de school de kennis over de oorlog bij. 'Wat de leerlingen het meest verbijsterend vinden, is dat Hitler het Duitse volk zo wist te bespelen, hoewel er nog geen televisie, computers en internet waren. Dat kunnen ze zich heel moeilijk voorstellen', aldus Coenen.

In de Arabische wereld wordt de kijk op de Jodenvervolging sterk vertroebeld door het Israëlisch-Palestijnse conflict. Onlangs wond Hamas zich nog mateloos op over de scholen van de Verenigde Naties in de Gazastrook, die Palestijnse kinderen leerden dat er zes miljoen Joden vermoord waren. De VN zou beter moeten weten, aldus Hamas in een open brief: de Holocaust was een zionistische leugen, verzonnen om de Palestijnen onder de duim te houden. Via Arabische satellietzenders sijpelen zulke opvattingen ook naar Nederland door.

Coenens leerlingen kijken niet naar Arabische zenders, zeggen ze. Ze geven de voorkeur aan films en soaps, aan TMF en MTV. Hun ouders kijken wel, maar dat heeft geen invloed, aldus Khalid (16), van Marokkaanse komaf. 'Wat nu in Palestina gebeurt, is heel erg. Maar wat er vroeger met de Joden gebeurd is, is ook heel erg. Dat heeft niets met elkaar te maken', zegt hij.

Auschwitz speelde een centrale rol in het multiculturele, antiracistische gedachtengoed dat lange tijd dominant was. Auschwitz was niet zomaar een gruwelijk verhaal. Het liet zien waar vreemdelingenhaat toe kan leiden: stigmatisering, discriminatie, deportatie en uiteindelijk moord. Bij talloze gebeurtenissen, van de rassenrellen in de Rotterdamse Afrikaanderwijk in 1972 tot de opmars van Pim Fortuyn, werd de Jodenvervolging van stal gehaald. Daardoor rustte er lange tijd een zeker taboe op het bekritiseren van ongewenst gedrag van immigranten. Rassenhaat lag immers altijd op de loer.

Dat taboe is inmiddels grondig uit de weg geruimd. De PVV van Geert Wilders schommelt in de peilingen rond de 30 zetels. Gevestigde partijen wedijveren in stoere taal over immigratie en integratie. De leerlingen van het Montessori College Oost lijken zich er niet erg druk over te maken. Het is de dag nadat Wilders in de Kamer zijn plan voor een 'kopvoddentax' lanceerde. De leerlingen hebben er nog niet van gehoord. Ze reageren verbaasd. 'Echt waar? Dat betekent dat je belasting moet betalen omdat je volgens je geloof wilt leven. Dat is wel raar', zegt Khalid.

Shereen Aboushousha (16), dochter van een Nederlandse moeder en een Egyptische vader, heeft wel enig begrip voor Wilders. 'Ik ben het half met hem eens. Op straat word je vaak lastiggevallen door buitenlandse jongens. Dat is heel irritant.'

Khalid: 'Nou, wij hebben ook last van die jongens.'

Ilja (14), half Nederlands, half Surinaams: 'Nederlanders kunnen ook irritant zijn.'

Shereen: 'Ja, maar in sommige buurten, zoals de Vogelbuurt in Noord, is het echt een probleem, dat zijn allochtone jongens.'

Ilja: 'Ja, omdat er alleen allochtonen wonen. Logisch dat je door hun wordt lastiggevallen.'

Uiteindelijk geven de jongens schoorvoetend toe dat Shereen een beetje gelijk heeft. Ook Nederlanders kunnen klieren, maar bij allochtone jongens komt zulk gedrag toch iets vaker voor. 'Maar met de islam heeft het niets te maken', zegt Khalid. 'Wilders praat nooit over de goede kanten van de islam.'

Hanae (17), van Marokkaanse afkomst: 'Het is ook heel vervelend als Marokkaan altijd maar op het wangedrag van anderen te worden aangesproken, terwijl je zelf niets verkeerd doet.'

De PVV-leider boezemt weinig angst in. Zijn optreden wordt eerder met milde geamuseerdheid bekeken. Extreem en ook een beetje komisch. Van herlevend fascisme willen ze niet horen. Burak (15), van Turkse afkomst: 'Je kunt Wilders toch niet met Hitler vergelijken? Die wilde de wereld veroveren.'

Ilja: 'Hij wilde het perfecte ras creëren.'

Auschwitz is verbonden met schuld. Mede daardoor is het een open zenuw in de westerse samenleving. Toen de Iraanse machthebbers wilden terugslaan na de Deense Mohammed-cartoons, kozen ze niet voor spotprenten van God. Ze wisten heel goed dat zulke cartoons de meeste Europeanen niet zouden schokken, misschien zelfs plezier zouden bezorgen. Maar het ontkennen van de Holocaust geldt wel als een vorm van ontheiliging, een schunnige, ontoelaatbare opvatting.

Zijn de leerlingen van het Montessori College Oost zich bewust van deze gevoeligheid bij Nederlanders? Ze kijken me een beetje blanco aan. Wat bedoel ik precies?

'Gaan jullie eigenlijk met Nederlanders om?', vraagt Trudy Coenen. 'Behalve de leraren op school?'

Dat blijkt niet het geval.

_{N.B.: Eén naam in dit artikel is op verzoek van een geïnterviewde en na goedkeuring door de hoofdredactie van de Volkskrant geanonimiseerd in juni 2017.}