InterviewLex Heerma van Voss
Lex Heerma van Voss over de andere kijk op de vaderlandse geschiedenis en de essaybundel Wereldgeschiedenis van Nederland
De wereld heeft Nederland (mede) gevormd en Nederland de wereld. In een nieuwe bundel met tientallen essays laten historici dat zien, en bieden ze een alternatief voor ‛domme nationalistische’ geschiedenis.
Sinds de komst van de eerste mensen naar deze contreien is de geschiedenis van Nederland verweven geweest met de rest van de wereld. Dat betogen ruim honderd historici in De wereldgeschiedenis van Nederland, dat afgelopen vrijdag werd gepresenteerd. Het boek is een poging ‛primitief historisch nationalisme’ te bestrijden, stelt hoofdredacteur Lex Heerma van Voss van het Huygens Instituut van Nederlandse Geschiedenis.
Nederlanders hebben een hopeloos achterhaald idee van hun geschiedenis, betoogt u in dit boek. Hoezo?
‛De doorsnee burger weet over geschiedenis wat hij op school heeft geleerd, en dat is vaak een nationaal georiënteerd verhaal. Want geschiedenis is in de negentiende eeuw een academische discipline geworden en die eeuw was de tijd van het nationalisme. We zitten nog steeds met een erfenis uit die periode. In publieke debatten zie je daarvan vaak een primitieve vorm terug: alsof Nederland altijd precies zo geweest is. Alsof Nederlanders een onveranderlijke identiteit hebben, die draaide om een joods-christelijke traditie. Van dat laatste zouden veel mensen in de jaren voor 1945 vreemd hebben opgekeken. Vormen van antisemitisme waren helaas ook in Nederlandse samenleving wijd verbreid.’
Hoe zit het dan wel?
‛De afgelopen decennia zijn historici veel internationaler naar de geschiedenis gaan kijken en vanuit dat perspectief vertelt het boek tientallen verhalen voor een breed publiek. Bijvoorbeeld over Amsterdam in de Gouden Eeuw. Daar schilderde Rembrandt twee zwarte Afrikanen die vlakbij hem in de buurt woonden. Veel Nederlanders denken dat Amsterdam toen een volledig blanke stad was, maar Rembrandts schilderij laat zien dat er ook andere groepen woonden. Sommige Afrikanen kwamen hier als slaaf, al was slavernij in de stad verboden. Anderen werkten als bediende, zeeman of soldaat.
Daarnaast woonden in Amsterdam ook veel Scandinaviërs, Duitsers en andere nationaliteiten. Voor al die groepen hebben historici nu veel meer aandacht dan een paar generaties geleden.’
Nederland als mengelmoes, dus. En wat nog meer?
‛Een van mijn favoriete hoofdstukken gaat over Jan Ruysch, die rond 1471 in Utrecht werd geboren en in Leuven studeerde. Hij werd monnik, maar reisde waarschijnlijk in 1501 naar Noord-Amerika. Daarmee was hij voor zover we weten de eerste Nederlander die dat continent bereikte. In 1507-1508 was Jan Ruysch in Rome, waar hij een wereldkaart publiceerde met daarop pas ontdekte delen van Azië en van Amerika. Omdat Europeanen toen dachten dat Columbus in 1492 een westelijke route naar Indië had gevonden, zaten Amerika en Azië op Ruysch’ kaart nog aan elkaar. Maar tegelijkertijd stond er ook veel nieuwe informatie op die wel klopte. Als je me vóór dit boek had gevraagd of een Nederlander in 1501 in Noord-Amerika verbleef en de daar opgedane kennis daarna in het Vaticaan en Portugal uitventte, had ik het niet geloofd.
Zulke verhalen botsen met het gevestigde beeld dat het merendeel van de Nederlanders toendertijd zijn leven lang in zijn geboortedorp bleef. Sinds de vroegste geschiedenis reizen mensen – en niet alleen de elite – veel meer dan wij geneigd zijn te denken. En daarbij raakten ze heel ver van huis.’
Is dat allemaal relevant voor deze tijd?
‛Eén verhaal, van Beatrice de Graaf, gaat over het het Congres van Wenen in 1814 en 1815. Daar werden na de val van Napoleon de Europese grenzen opnieuw getrokken, ook die van Nederland. Dat werd toen samen met België één koninkrijk. Het tweehonderdjarig jubileum van dat nieuwe land is recent herdacht en toen lag de nadruk vooral op binnenlandse verhalen, op Haagse politici en koning Willem I. Maar de belangrijke beslissingen werden in Wenen genomen en daar was de invloed van de Nederlandse vertegenwoordiger heel beperkt. Het koninkrijk mocht zijn vorm krijgen omdat grootmachten als Engeland en Rusland ten noorden van Frankrijk een bufferstaat wilden. Het ontstaan van het moderne Nederland hing dus af van internationale politiek – en van veel toeval in de eeuwen ervoor. De huidige vorm van het land was allesbehalve vanzelfsprekend, net zo min als er in het verleden één onveranderlijke Nederlandse identiteit valt te ontdekken.’
Dat klinkt aardig links.
‛Dit boek laat zien dat een domme nationalistische interpretatie van het verleden wetenschappelijk niet houdbaar is, maar dat is gelukkig niet links. We doen niet aan Nederland bashen en ik zou zeker niet al onze auteurs links noemen.
‘Dit boek is gebaseerd op een voorbeeld uit Frankrijk, Histoire mondiale de la France, dat daar een flinke discussie heeft losgemaakt over nationale en internationale blikken op het verleden. We krijgen veel aandacht, dus wellicht zal hier ook zo’n discussie loskomen.’
Lex Heerma van Voss e.a. (red.), Wereldgeschiedenis van Nederland Ambo|Anthos 751 p. € 39,99.
