Eerbetoon aan 'titaan van twintigste eeuw' vervult Nederlanders met verbazing

De dood van een kerkvorst die meer dan een kwart eeuw een hoofdrol heeft gespeeld op het internationale toneel, is het soort gebeurtenis dat bestofte scheidslijnen zichtbaar maakt en oude, bijna vergeten reflexen teweegbrengt. Daarbij blijkt Nederland zich in een nogal aparte hoek van de wereld te bevinden, een sterk geseculariseerde hoek, vanwaar uit we met een mengeling van verbazing en meewarigheid gadeslaan hoe miljoenen mensen in toch alleszins respectabele landen naar de kerken stromen, kaarsjes opsteken en betraand meedelen dat ze zich verweesd voelen na de dood van JP II. Om het nog wat onbevattelijker te maken, bestaat die stoet rouwenden bepaald niet alleen uit antieke grijsaards, maar ook uit modern ogende jongeren.

Zijn dit allemaal diepgelovige, trouwe kerkgangers? Welnee, maar voorbij Lobith en Zundert lijkt men sneller in staat om zich te verzoenen met de ongerijmdheden van het leven. Het lijdt geen twijfel dat de paus diepe genegenheid wekte bij veel gelovigen, schreef de Franse publicist Guy Sorman in Le Figaro. 'Ze hebben van hem gehouden, want het was moeilijk om niet van hem te houden. Maar overigens hebben de zeden van de tijd - met inbegrip van kinderloze huwelijken, contraceptie, abortus, aanvaarding van homoseksualiteit - het duidelijk gewonnen van de pauselijke vermaningen.'

Op dezelfde dag dat dit in de krant stond, werd het levende bewijs geleverd door mijn Poolse schoonmaakster. Ze is een ondernemend type, 25 jaar oud, en 'hokt samen' met haar - eveneens uit Polen afkomstige - vriend. Naar de kerk gaat ze zelden. Maar de dood van de paus had haar duidelijk aangegrepen. 'Hij was heel goed voor jonge mensen', zei ze op een toon die geen ruimte bood voor twijfel.

Dit vermogen om de paus te bewonderen en tegelijkertijd zijn leerstelligheid te negeren of zelfs hartgrondig te bekritiseren, is niet voorbehouden aan hen die doordesemd zijn in de katholieke cultuur. Iemand met de statuur van Karol Wojtyla zal zich niet snel weer aandienen, meende de commentator van het allesbehalve naar wierook geurende weekblad The Economist, die hem omschreef als 'een titaan van de twintigste eeuw' - om een paar alinea's verderop een scherpe analyse te geven van de zorgelijke positie waarin deze titaan de kerk achterlaat.

Nog opmerkelijker was de ode waarmee de gerenommeerde historicus Timothy Garton Ash in The Guardian afscheid nam van de 'eerste ware wereldleider'. Als 'agnostische liberaal', zoals hij zichzelf typeert, wenst Garton Ash geen oordeel te vellen over de kerkbestuurlijke en canonieke betekenis van deze paus. Maar hij is ervan overtuigd dat Johannes Paulus II door zijn persoonlijkheid en theatrale presentie een cruciale bijdrage heeft geleverd aan de ontbinding van het Sovjet-rijk. In een simpele sequentie: zonder deze Poolse paus geen Solidariteitsrevolutie in 1980, zonder Solidariteit geen dramatische verandering van de Sovjet-politiek, zonder die verandering geen 'fluwelen revoluties' in 1989.

Valt de paus te verwijten dat hij niet een zelfde standvastigheid heeft betoond tegenover de dictatoriale regimes in Zuid-Amerika? Soms is hij inderdaad ernstig tekortgeschoten, zoals in het Chili van Pinochet; in andere gevallen heeft hij zijn prestige wel ten goede aangewend, zoals tegen Stroessner van Paraguay. Maar voor Garton Ash prevaleert het morele appèl dat Johannes Paulus II heeft gericht tot een wereld waarin de mensen economisch en ook in andere opzichten steeds meer op elkaar zijn aangewezen. 'Ongeacht of we zijn geloofsovertuiging wel of niet delen, moeten we erkennen dat hij als individu de meest indrukwekkende poging heeft gedaan om aan te geven wat morele globalisering zou kunnen betekenen, te beginnen met het daadwerkelijk tonen van universele sympathie.'

Dat zijn genereuze woorden, die een Nederlandse 'agnostische liberaal' niet snel over de lippen zullen komen. Van een meandrische gang door de moraal zijn we hier niet gediend. De optelsom van vijf keer fout en vijf keer goed is vijf keer fout. Ook als de paus het - inderdaad zeer kwalijke - verbod op voorbehoedsmiddelen had herzien, zou hij vanwege zijn standpunten over homoseksualiteit, abortus en celibaat nog altijd als een reactionaire hansworst zijn betiteld.

Met de middelen van de moderne tijd ageerde Johannes Paulus II tegen de geest van de moderne tijd. Maar in het land waar je volgens een gezegde al gek genoeg doet door gewoon te doen, kon zelfs zijn Pools-Romeinse acteerwerk matig bekoren. Zo sprak Trouw in een commentaar de hoop uit dat zijn opvolger minder zal reizen en paraderen. Ach, die oude reflexen hebben ook wel iets moois.