De val van de patriarch

De patriarch is gevallen. Tegen de 'grootste Duitse kanselier sinds Bismarck' wordt een gerechtelijk vooronderzoek ingesteld. Een alom gewaardeerd staatsman, '130 kilo vleesgeworden geschiedenis', zoals Joschka Fischer hem eens typeerde, is gedegradeerd tot verdachte. Hoe heeft het zover kunnen komen?

Bij de tiende verjaardag van de val van de Muur was Kohl een monument geworden. 'Helmut! Helmut!', riep het publiek hem toe aan de Brandenburger Tor. Kort daarna haalde zijn verleden hem in. Met zijn smadelijke val betaalt hij alsnog de prijs voor het 'systeem-Kohl', de feodale stijl waarmee hij 25 jaar lang zijn alleenheerschappij in de CDU zeker stelde.

De CDU heeft de grootste moeite zich van deze knellende band te bevrijden. Maar Kohl is zelf ook een gevangene geworden van zijn machtsdenken. Dat blijkt nu hij hardnekkig weigert de namen van zijn geheime weldoeners te noemen, terwijl hij zichzelf en zijn partij daarmee grote schade berokkent. Het systeem-Kohl gaat dezer dagen definitief ten onder, maar in Kohls hoofd leeft het gewoon verder.

Hij beschermt zijn donateurs, omdat hij ze 'zijn woord' heeft gegeven. Dat is in de wereld van Helmut Kohl meer waard dan de eed op de grondwet die hij als kanselier vijf keer heeft afgelegd. 'Persoonlijk vertrouwen is voor mij als politicus altijd belangrijker geweest dan zuiver formele controles', zei Kohl toen hij op 30 november voor het eerst toegaf een systeem van geheime rekeningen te hebben beheerd.

Kan men van Helmut Kohl verwachten dat hij anders denkt? Dat hij op zijn 69ste tot inkeer komt? Zijn hele lange carrière heeft hij gebouwd op het fundament van vertrouwen. Vanaf zijn eerste stappen in de lokale politiek van zijn Heimat, Rheinland-Pfalz, tot zijn historische prestatie, de hereniging van Duitsland.

Het vertrouwen tussen Kohl en Gorbatsjov speelde hierbij een positieve rol. Maar in de binnenlandse politiek was het woord toch vooral een eufemisme voor het feodale stelsel dat Kohl om zich heen creëerde.

Het klinkt gezellig, dat Kohl met zijn getrouwen in Rheinland-Pfalz 's nachts wel eens in de sauna zat; dat hij als bondskanselier zich met zijn onafscheidelijke telefoon persoonlijk bekommerde om de levensloop van de geringste lokale partijsecretarissen; dat hij bij bezoeken een biertje met ze dronk in hun stamkroeg.

Maar daarmee bouwde Kohl uitdrukkelijk aan zijn machtsbasis. Kohl besliste wie welke gunsten kreeg uitgedeeld, in de vorm van posities en geld. De socioloog Ralf Dahrendorf schatte eens dat de helft van alle gedelegeerden op het CDU-congres en de helft van alle CDU-bondsdagleden Kohl persoonlijke dank verschuldigd waren. Op momenten dat hij de macht dreigde te verliezen, zoals bij de coup van hoge partijfunctionarissen tegen hem in 1989, profiteerde hij daarvan.

In ruil voor een positie dicht bij de macht, eiste Kohl absolute loyaliteit. De mensen om hem heen moesten denken zoals hij, waar nodig zwijgen zoals hij. Bij de diners van zijn inner circle, de 'Arbeitsgemeinschaft Trinken und Essen', bestelde hij altijd voor iedereen.

De uitgebreide contacten die hij al in Rheinland-Pfalz opbouwde met het bedrijfsleven, waren op dezelfde vertrouwelijkheid gebaseerd. Machtsmisbruik ligt daarbij op de loer. Volgens Der Spiegel maakte Kohl als minister-president van Rheinland-Pfalz 'één grote witwasinstallatie'.

De politicoloog Karl-Rudolf Korte, die de dossiers van Kohls kanselarij heeft bestudeerd, zegt dat hij als kanselier zo min mogelijk sporen naliet. 'Alles was gericht op machtsbehoud. De beslissingen moesten ondoorzichtig blijven, omdat dat zijn onafhankelijkheid ten opzichte van de partij vergrootte.'

Wie het in de partij waagde aan de baas te twijfelen of een eigen machtsbasis op te bouwen, kreeg te maken met Kohls wraakzucht.

De gevallen oud-kanselier wekt nu bij sommige toeschouwers medelijden op. 'De openlijke klopjacht op de dodelijk gewonde olifant heeft iets onsympathieks', schreef Bild. Maar een kritisch CDU-bondsdaglid wijst erop dat Kohl zelf nooit medelijden had met zijn tegenstanders. Volgens hem heeft de patriarch door zijn machtsuitoefening 'de ruggengraat gebroken' van verschillende generaties CDU-politici.

In de partij is de angst voor hem zo groot, dat nu niemand bereid is hem op te roepen alle functies neer te leggen. Secretaris-generaal Angela Merkel pleitte ervoor dat de partij zich van haar erevoorzitter emancipeert. Ze kwam meteen onder vuur te liggen van Kohl-getrouwen.

In zijn kieskring krijgt het bondsdaglid van gewone partijleden op zijn kop: zo kunnen ze toch niet in Berlijn met Kohl omgaan? Laat de CDU zich liever concentreren op de misstappen van de SPD, zeggen ze.

Zonder Kohl is de CDU verweesd. In de plaats van een eigen identiteit kwam het jarenlange politieke succes van de partijvoorzitter.

Hoe archaïsch Kohls feodalisme ook klinkt, de CDU werd onder zijn leiding een geoliede machtsmachine. Hoe langer het succes aanhield, hoe meer Kohl en de partij één werden. Hij begon zijn eigen lot te vereenzelvigen met dat van de partij, en zelfs dat van de staat. Daarom ziet Kohl nu niet in dat wat goed is voor hem, misschien niet goed is voor de partij.

Zijn l'état, c'est moi-houding benam hem het zicht op wat goed en fout is bij de behandeling van de partijfinanciën. Het aannemen van koffertjes met contant geld deed hij 'voor de partij', en dus ook voor het land.

Hij verdedigt zich door te zeggen dat hij zijn leven lang voor Duitsland heeft gewerkt. Het CDU-bondsdaglid zegt echter dat Kohl in zijn carrière consequent heeft gekozen voor zijn persoonlijke belang, dat in werkelijkheid lang niet altijd samenviel met dat van de partij.

Het duidelijkst werd dat in aanloop naar de bondsdagverkiezingen van 1998. Volgens peilingen maakte de CDU alleen een kans als Kohl zou terugtreden. Maar Kohl achtte zichzelf onmisbaar en effende zo de weg voor een grote verkiezingsoverwinning van uitdager Gerhard Schröder. De partij heeft hem dit nog steeds niet kwalijk durven nemen.

Het behoorde tot het systeem-Kohl om de politieke buitenwereld strikt in te delen in vriend en vijand. In de verklaring die Kohl gaf voor zijn geheime rekeningen lijkt het wel oorlog. Het was geoorloofd, omdat 'we met de rug tegen de muur stonden' in Oost-Duitsland, waar 'de tegenstander' over grote hoeveelheden geld beschikte, zei Kohl. Hij ziet het schandaal waarin hij nu verwikkeld is als een 'veldtocht' van zijn tegenstanders, die enkele kleinigheden aangrijpen om hem schade toe te brengen.

In de pers was bijvoorbeeld de Frankfurter Allgemeine een vriend, maar Der Spiegel de aartsvijand. Kohl is door grote delen van de Duitse media jarenlang onderschat en afgedaan als een provinciaal politicus. Niemand is zo hard weggeschreven als hij, niemand heeft de opvattingen van de opiniemakers vervolgens zo weerlegd als hij.

Dat heeft Kohl geleerd dat de honden blaffen, maar de karavaan verder trekt, zoals hij graag zegt. Hij koestert een diepe minachting voor de media, die zelfs aan het daglicht trad toen hij voor de camera's van de ZDF toegaf contant geld te hebben aangenomen.

'Kohls weg is geplaveid met de ervaring dat iedereen tegen hem is, maar hij aan het einde toch gelijk heeft', zei Kohl-biograaf Jürgen Leinemann. Dat sterkt hem nu in zijn weigering de namen van de donateurs te noemen. 'Hij is ervan overtuigd dat de anderen zich vergissen.'