‘Anticonceptie is dé sleutel tot vooruitgang’

Niet technologie, maar geboortebeperking is de sleutel tot vooruitgang, ontdekte filantroop Melinda Gates op haar vele reizen. Haar missie: 200 miljoen vrouwen van deze boodschap doordringen.

De moeder met de twee weken oude baby in haar armen keek de in een T-shirt en kakibroek gestoken westerse vrouw diep in de ogen en zei toen: ‘Ik zie alleen een toekomst voor dit kind als u het mee naar huis neemt.’ Daarna legde ze haar hand op het hoofd van haar 2-jarige zoontje, dat aan haar voeten zat, en zei: ‘Neem hem alsjeblieft ook mee.’

De westerse vrouw was Melinda Gates, de echtgenote van Bill, ’s werelds op een na rijkste mens en samen de gulste weldoeners uit de geschiedenis. De geboren Texaanse staat niet vaak met haar mond vol tanden, maar ze was totaal verbluft door de smeekbede van de kersverse moeder in de geboortekliniek in de straatarme Indiase deelstaat Uttar Pradesh. Gates had verwacht dat de vrouw blij zou zijn met de door de Bill & Melinda Gates Foundation bekostigde geboortekliniek, als onderdeel van het ontwikkelingsproject Sure Start, dat de hoge kindersterfte in Uttar Pradesh bestreed met hoogstaande zorg en zo miljoenen kinderen een goede levensstart gaf.

En Meena, zoals de moeder heette, was ook blij en dankbaar, maar pas toen Gates plompverloren vroeg of ze nog meer kinderen wilde, durfde ze het achterste van haar tong te laten zien. ‘Ze keek alsof ik tegen haar geschreeuwd had’, schrijft Gates (1964) in The Moment of Lift, haar net verschenen pleidooi voor mondiale gelijkheid tussen mannen en vrouwen. ‘Om eerlijk te zijn, nee, ik wil niet nog een kind’, zei de vrouw. Haar man werkte als dagloner en verdiende daarmee lang niet genoeg om zijn groeiende gezin te onderhouden. ‘Ik weet niet hoe we dit kind te eten moeten geven’, zei ze over haar baby. ‘Eigenlijk zie ik helemaal geen toekomst voor dit kind.’

Gates was geschokt dat het leed van de vrouw ‘zo groot was dat het afstaan van haar kinderen haar minder verdriet deed dan het vooruitzicht hen bij zich te houden’. Aarzelend vertelde ze dat ze zelf al drie kinderen had, Jennifer, Rory en Phoebe, die van haar hielden en haar nodig hadden. ‘Toen vroeg ik: ‘Ben je bekend met geboortebeperking?’ Ze antwoordde: ‘Inmiddels wel, maar jullie hebben mij er nooit eerder over verteld en nu is het voor mij te laat.’

De ontmoeting was een keerpunt voor Gates. Tot dan toe had ze altijd geloofd dat technologie de sleutel tot vooruitgang was. Niet verwonderlijk, voor een ex-manager van Microsoft en de vrouw van een van de belangrijkste computerpioniers. Maar tijdens haar reizen door landen als India, Malawi en Ethiopië kwam ze langzamerhand tot de conclusie dat de grootste vooruitgang schuilt in minder hightech-oplossingen.

Een ultramoderne geboortekliniek is bijvoorbeeld fantastisch, maar het heeft nog veel meer zin om ouders simpelweg uit te leggen hoe cruciaal huid-op-huidcontact is voor een pasgeborene. Dus als een baby blauw begint te worden omdat zijn lichaamstemperatuur naar 34 graden zakt, betekent dit niet dat de zuigeling in de greep is van kwade geesten, zoals veel arme mensen in Uttar Pradesh denken, maar dat hij zo snel mogelijk op iemands blote huid moet worden gelegd om op te warmen. En je kunt Malawische boeren via sms’jes en radioberichten wel allerlei slimme tips sturen over het verbeteren van de kikkererwtenoogst, maar zolang de man achter de knoppen van de radio zit en als enige een mobieltje heeft, terwijl zijn vrouw al het werk doet op het land maar geen klap te vertellen heeft, schiet je daar bar weinig mee op.

De belangrijkste oplossing, ontdekte Gates, was zoiets eenvoudigs als spiraaltjes, prikpillen, condooms en andere anticonceptie. In 2012 gebruikten in de 69 armste landen ter wereld 260 miljoen vrouwen voorbehoedsmiddelen, terwijl nog eens 200 miljoen andere vrouwen ze graag zouden gebruiken, maar ze niet konden krijgen. In veel Afrikaanse landen moeten vrouwen er tientallen kilometers voor lopen, om bij aankomst in de dichtstbijzijnde kliniek niet zelden tot de ontdekking te komen dat de voorraad op is. Het resultaat is niet alleen een hoge kindersterfte, maar ook dat miljoenen vrouwen gedoemd zijn tot een leven als een soort babyfabriek, net zo lang tot hun lichaam op is.

Anticonceptie is de grootste levensreddende, armoedebestrijdende en vrouwenemanciperende uitvinding ooit, zegt Gates vanuit haar kantoor in Seattle tijdens een Skype-interview met de Volkskrant. ‘Wat heeft vrouwen door de geschiedenis heen in staat gesteld een volwaardige opleiding te volgen en in drommen de werkvloer te bestormen? Het vermogen om zelf te bepalen wanneer ze kinderen krijgen. Een van de grootste langlopende gezondheidsonderzoeken begon in de jaren zeventig in Bangladesh. De regering besloot vrouwen in bepaalde dorpen toegang te geven tot anticonceptie, terwijl andere dorpen zonder toegang tot anticonceptie als controlegroep dienden. Wat bleek? De gezinnen in de dorpen met voorbehoedsmiddelen waren gezonder en welvarender en hun kinderen beter opgeleid dan hun tegenhangers in de controlegroep. Dus ook in economische zin zijn voorbehoedsmiddelen een geweldige investering: ze kosten een paar dollar, maar genereren een enorm rendement.’

U bent katholiek én een vurig pleitbezorger van geboortebeperking. Dat klinkt als een geheelonthouder met een voorliefde voor whisky. Hoe verzoent u die twee dingen?

‘Ik heb echt met mijn geloof geworsteld. Ik ben praktiserend katholiek, maar elke keer als ik door de derde wereld reisde en de meest tragische verhalen hoorde, realiseerde ik me dat het aan religieuze en politieke controversen te wijten is dat zoveel vrouwen geen toegang hebben tot anticonceptie. Terwijl het voor deze vrouwen en hun kinderen vaak echt een kwestie van leven en dood is om een prikpil of spiraaltje te kunnen krijgen.

‘Mijn geloof leert me ook: ‘Heb uw naaste lief als uzelf.’ Uit mijn religieuze opvoeding heb ik de waarden van sociale rechtvaardigheid meegekregen, en de les dat we op aarde zijn om iets terug te geven. Als kind ging ik naar een katholieke meisjesschool in Dallas waarvan het motto ‘Serviam’ was, oftewel: ‘Ik zal dienen.’ Dus moest ik voor mezelf het onmogelijke verenigen: het katholieke verbod op anticonceptie en mijn overtuiging van wat juist is. Ik besloot me uit te spreken en een wereldwijde coalitie op te bouwen om 200 miljoen vrouwen toegang te bieden tot anticonceptie.’

De strijd tegen armoede bestaat voor een belangrijk deel uit het tegengaan van onjuiste informatie, schrijft u. Bijvoorbeeld dat het niet door kwade geesten komt als een Senegalees meisje doodbloedt nadat haar clitoris is weggesneden. Dan moet het frustrerend zijn dat uw eigen kerk iets vergelijkbaars doet door te verkondigen dat geboortebeperking zondig is.

‘Het is frustrerend om een religie aan te hangen die vrouwen ervan weerhoudt hun potentieel te vervullen. Al in de jaren zestig was een meerderheid binnen de katholieke kerk vóór het toestaan van voorbehoedsmiddelen, maar paus Paulus VI koos uiteindelijk het standpunt van de conservatieve minderheid en verbood ze. In mijn land maakt vandaag de dag meer dan 90 procent van de katholieke vrouwen gebruik van anticonceptie. Dan is het frustrerend dat we een kerk hebben die zegt dat dit verkeerd is.’

Als de katholieke kerk vrouwelijke priesters, bisschoppen, kardinalen en pausen zou hebben, zou er nooit een verbod op voorbehoedsmiddelen zijn, schrijft u.

‘Dat geloof ik zeker. En ik geloof ook dat als bisschoppen en kardinalen meer zouden reizen en met eigen ogen zouden zien wat er gaande is in afgelegen dorpjes in Malawi, of in townships in Johannesburg, ze ook van mening zouden veranderen over voorbehoedsmiddelen. Ik heb zo veel katholieke priesters ontmoet op geïsoleerde plekken in Afrika of Haïti die wel degelijk over condooms praten in hun kerk, ook al weten ze dat dit indruist tegen de Vaticaanse leer. Maar ze hebben zoveel mensen zien sterven aan aids en zoveel baby’s de eerste maand niet zien overleven door armoede of doordat hun moeder na ettelijke zwangerschappen te verzwakt was om voor ze te zorgen, dat ze het niet meer kunnen verdragen. En dus vind ik dat ik de waarheid moet verkondigen.’

The Moment of Lift staat vol met schokkende verhalen. Over het Ethiopische meisje Selam bijvoorbeeld, dat toen ze 11 was haar moeder op een dag moest helpen een feest voor te bereiden. ‘Ze hielp de hele dag met koken, schoonmaken en water halen’, schrijft Gates. ‘Terwijl ze het verhaal vertelde, stopte ze steeds om diep adem te halen, om daarna weer fluisterend verder te gaan, alsof ze ons een geheim toevertrouwde. Toen de gasten arriveerden, nam haar vader haar apart en hij vertelde haar dat ze op het punt stond te gaan trouwen. Dit was haar bruiloft.’

In haar pleidooi voor vrouwenemancipatie spaart Gates ook haar echtgenoot niet. ‘Zelfs in mijn eigen land verrichten vrouwen nog altijd 90 minuten meer onbetaald werk per dag dan hun echtgenoten’, vertelt ze. ‘Over een heel leven telt dit op tot zeven jaar – genoeg tijd om een dissertatie te schrijven, of in elk geval een paar opleidingen af te ronden.’ Door de dikwijls zestienurige werkdagen van Bill Gates en zijn neiging soms liever in een Churchill-biografie te duiken dan de kinderen klaar te maken voor school, kwam een groot deel van de zorgtaken voor rekening van zijn vrouw.

Ze was dan ook verbaasd toen haar man op een dag voorstelde om hun dochter Jennifer voortaan twee keer per week zelf naar de kleuterschool te rijden, voordat hij aan zijn werkdag begon. ‘Na een week of drie zag ik op ‘mijn’ dagen veel meer vaders die hun kinderen naar de klas brachten’, schrijft ze. ‘Dus stapte ik op een van de moeders af en zei: ‘Hoi, hoe gaat het? Veel vaders hier.’ En ze zei: ‘Toen we Bill ze zagen brengen, hebben we thuis tegen onze man gezegd: ‘Bill Gates brengt zijn kind naar school, dat kan jij ook doen.’’

‘Onbedoeld groeiden we uit tot rolmodellen’, gniffelt ze via Skype.

De laatste tijd groeit de kritiek op filantropie, met Anand Giridharadas’ boek Winners Take All als spraakmakendste voorbeeld. In zijn ogen is filantropie de pleister die we op een oneerlijk systeem plakken, met al decennia stagnerende koopkracht voor de doorsnee-Amerikaan en een bloei zonder weerga voor de rijkste 1 procent. Heeft hij een punt?

‘Dat heeft hij zeker. Bill en ik hebben al meermaals gepleit voor hogere belastingen voor de rijken in Amerika. Het is hoog tijd om het Amerikaanse belastingbeleid opnieuw tegen het licht te houden, want het systeem klopt niet, met als gevolg de grote ongelijkheid die nu in de Verenigde Staten heerst.

‘Daaraan wil ik wel toevoegen dat er absoluut een belangrijke rol is weggelegd voor filantropie. Bill en ik hebben altijd geloofd dat filantropie een katalyserende werking kan hebben. Wij kunnen risico’s nemen en dingen uitproberen. We kunnen bijvoorbeeld investeren in een vaccin dat misschien wel of misschien niet fase twee of drie van het klinisch onderzoek gaat halen. Dat soort risico’s wil je met belastinggeld niet nemen. En als het vaccin goed blijkt te werken, kan de overheid instappen om de boel op te schalen en het vaccin voor iedereen beschikbaar te maken. Uiteindelijk spelen filantropen maar een piepkleine rol, overheden zijn het belangrijkst.’

Belastingontwijking is een van de belangrijkste kritiekpunten op filantropie. Microsoft is een van de vele bedrijven die jaarlijks miljarden dollars aan winsten wegsluizen via belastingparadijzen. Die miljarden had de Amerikaanse overheid bijvoorbeeld kunnen gebruiken om het onderwijs of de gezondheidszorg te verbeteren.

‘Het is de taak van een bedrijf om zo veel mogelijk winst te genereren voor zijn aandeelhouders. Dan is het logisch dat bedrijven gebruikmaken van de gaten in het Amerikaanse belastingbeleid en winsten verplaatsen naar andere landen, want dat betekent meer geld voor de aandeelhouders. Het is de taak van de overheid om goede belastingregels in te voeren. Dus als je het een slecht idee vindt dat bedrijven hun winsten wegsluizen, dan moet je het belastingbeleid repareren.’

Maar dit is niet alleen een Amerikaans probleem, het vergt een mondiale oplossing. En dat is nog geen sinecure.

‘Ja, maar dat geldt toch ook voor handelsbeleid, of voor klimaatverandering? Volgens mij is het zeker haalbaar om tot een mondiale oplossing te komen. Ik zeg niet dat het gemakkelijk is, maar als we besluiten dat we deze ongelijkheden niet meer willen in onze samenleving, moet het toch mogelijk zijn om de wereldleiders bij elkaar te laten komen en een oplossing te verzinnen?’

Uw stichting helpt miljoenen levens redden door kinderen toegang te geven tot vaccins tegen mazelen, tuberculose, polio en andere ziekten. Tegelijkertijd groeit de antivaccinatiebeweging in de VS en Europa. Hoe kijkt u aan tegen dit fenomeen?

‘Ik denk dat de antivaccinatiebeweging op z’n retour zal raken na de grote mazelenuitbraak die we momenteel in de Verenigde Staten hebben. Helaas hebben we soms een kort geheugen en zijn we geneigd dingen voor lief te nemen. Zet dit af tegen de moeders die ik tegenkwam in Malawi, die 15 tot 25 kilometer hadden gelopen in de verzengende hitte om hun kinderen te laten inenten. Maar ik denk dat de ommekeer nabij is. Er hoeven niet veel kinderen dood te gaan bij een mazelenuitbraak om mensen van hun antivaccinatiegeloof te laten vallen. Je zult als vader of moeder maar de dood van je eigen of andermans kind op je geweten hebben omdat je tegen vaccineren bent.’

Een ander fenomeen is de populariteit van de Canadese schrijver Jordan Peterson, die beweert dat mannelijkheid in crisis verkeert, met feministen als belangrijkste boosdoeners. ‘Ik geloof niet dat mannelijkheid onder vuur ligt. Integendeel’, reageert Gates. Petersons diagnose van verdrukte viriliteit vormt nogal een contrast met The Moment of Lift, waarin Gates bijvoorbeeld het verhaal vertelt van de Keniaanse activist Kakenya Ntaiya (1978), die als 13-jarig Masai-meisje een tragisch compromis sloot met haar vader: ze zou zich neerleggen bij haar besnijdenis, maar in ruil daarvoor wilde ze naar school blijven gaan en niet trouwen, in weerwil van de Masai-traditie. Ntaiya promoveerde uiteindelijk aan de Universiteit van Pittsburgh en bestiert tegenwoordig het Kakenya Center for Excellence, dat boeken, uniformen en studiebegeleiding financiert voor Keniaanse meisjes. Op één voorwaarde: hun ouders moeten beloven dat ze hun dochters niet laten besnijden en uithuwelijken terwijl ze nog op school zitten.

‘We moeten uitkijken dat we het maatschappelijke debat niet laten kapen door de standpunten van een kleine minderheid’, zegt Gates. ‘In zijn boek 12 Rules for Life heeft Jordan Peterson het over meer dan alleen de vermeende teloorgang van mannelijkheid – sommige van zijn regels voor het leven zijn zo slecht nog niet. Maar dat mannelijkheid in crisis verkeert, is zijn verregaandste uitspraak, bedoeld om de aandacht van de media te trekken. Ik was onlangs in Zweden, een week nadat Peterson daar op boektournee was geweest. De meeste Zweden waren verbolgen over Peterson, op een paar Zweedse mannen na die zeiden (zet een karikaturale mannenstem op): ‘Ja inderdaad, ik wil mijn mannelijkheid terug.’ Dit soort marginale standpunten zullen er altijd zijn, maar waarom zouden we die zo’n groot podium geven? Laten we het liever hebben over gelijke kansen voor mannen en vrouwen, daar knapt de samenleving het meest van op.’