We leven nog

Sinds de allesverwoestende verovering in april is Marioepol in Russische handen. Gesprekken met inwoners en beelden via TikTok geven een beeld van de schade en het dagelijks leven onder Russisch bewind. Met harde hand wordt alles wat aan Oekraïne herinnert verwijderd. Verzet wordt in de kiem gesmoord door grootschalige ‘filtraties’.

Intussen willen de bewoners laten zien dat ze er nog zijn.

Elke keer als Jekaterina de straten van Marioepol filmt, weet ze dat ze betrapt kan worden. De inwoner van de door Rusland bezette Oekraïense havenstad maakt dagelijks beelden van verwoeste gebouwen, zwartgeblakerde kozijnen en de talloze kogelgaten in muren die nog overeind staan.

Ze filmt wat rest van haar stad, die nu nog altijd lijdt onder de gevolgen van de allesverwoestende belegering van maart vorig jaar. Een Russische soldaat kan op straat haar telefoon controleren of iemand kan haar verlinken.

Met de video’s, die Jekaterina via TikTok deelt met haar duizenden volgers, wil ze laten zien hoe het leven er onder het Russische bewind uitziet. Ze begon er afgelopen zomer mee, toen ze op het sociale medium filmpjes voorbij zag komen ‘over hoe het zogenaamd goed was na de ‘bevrijding’ van de stad’, vertelt ze in een chatgesprek met de Volkskrant.

Maar in de eerste plaats, zegt ze, zijn de video’s ‘voor mijn landgenoten die Marioepol hebben verlaten’. Ze filmt vaak op verzoek van gevluchte inwoners. In de filmpjes leidt ze hen rond langs overblijfselen van huizen waarin ze woonden, winkels waar ze hun boodschappen deden en parken waar hun kinderen speelden.

Jekaterina is niet de enige. Tientallen inwoners van Marioepol gaan op verzoek met telefoon in de hand langs verwoeste gebouwen en zetten beelden op TikTok. Duizenden recente video’s van de stad staan op het sociale medium.

Sinds de stad midden april in Russische handen viel, is de situatie in Marioepol onduidelijk. In maart vertrokken de twee laatste westerse journalisten, Oekraïners van het Franse persbureau AFP, en maandenlang was er door gebrek aan elektriciteit en internet nauwelijks communicatie mogelijk. Met de beelden en verhalen van de inwoners is voor het eerst te achterhalen hoe het leven in de stad er daadwerkelijk uitziet.

De Volkskrant analyseerde ruim tweeduizend videobeelden op sociale media en voerde chatgesprekken met acht inwoners die in Marioepol achterbleven of terugkeerden. Ze vertellen hoe ze overleven, hoe Rusland alles wat Oekraïens is uit het straatbeeld wist, hoe de Russen repressiemaatregelen nemen en hoe sommige inwoners zich, waar mogelijk, verzetten. Vanwege mogelijke represailles van de Russen zijn alle namen in dit verhaal gefingeerd, details over hun leven zijn weggelaten en er worden geen videobeelden getoond van inwoners met wie is gesproken.

Het is niet dat Jekaterina uit vrije wil is achtergebleven. Drie keer probeerde ze Marioepol te ontvluchten. Eerst waren het tanks die haar tegenhielden, daarna vliegtuigen die de stad bombardeerden en de laatste keer werd haar eigen auto geraakt bij een nachtelijke beschieting. Nog steeds zou ze de verwoeste straten het liefst de rug toekeren, maar ze kan de stad enkel nog via Rusland ontvluchten.

Nu behoort ze met haar kind noodgedwongen tot de achterblijvers. Het dagelijks leven in de stad valt haar zwaar. ‘Ik heb geen baan meer, mijn kind gaat niet meer naar school. Hij is het zat om de hele tijd met mij binnen te zitten’, vertelt ze. ‘We spelen allang niet meer buiten. Na drie uur ’s middags durven we het huis niet meer uit. Zelfs overdag voelen we ons onveilig op straat.’

Jekaterina woont in het huis van vrienden die de stad wel wisten te ontvluchten en nu elders in Europa zijn. Van haar eigen huis is weinig over, vertelt ze. Het werd net als veel andere woonblokken verwoest door Russische bombardementen in maart en april. Al haar bezittingen gingen in de vlammen verloren.

Ook veel andere inwoners met wie de Volkskrant spreekt, sturen foto’s en video’s van wat ooit huiskamers, keukens en slaapkamers moeten zijn geweest. In filmpjes op sociale media lopen inwoners langs de zwartgeblakerde en deels ingestorte woonblokken. ‘Al mijn dromen zijn hier begraven’, schrijft een man terwijl hij langs een ingestort huis loopt.

Om een indruk te krijgen van de verwoesting, analyseerde de Volkskrant duizenden satellietbeelden van de stad. Daaruit blijkt dat alleen al in het centrum een derde van de gebouwen is beschadigd. De omvang van de verwoesting wordt zichtbaar als je de beschadigde gebouwen op de kaart van Marioepol zet.

In werkelijkheid zullen er nog veel meer gebouwen beschadigd of verwoest zijn, omdat vanuit de lucht alleen kapotte daken zichtbaar zijn en niet de schade aan de zijkanten van gebouwen te zien is. Oekraïense soldaten spraken na de belegering van een ‘voor 90 procent verwoeste stad’.

Een groot aantal burgers werd tijdens de belegering gedood of kwam door ontberingen om het leven. Oekraïne schat dat er ruim 25 duizend mensen zijn omgekomen.

Tussen de beschietingen door begroeven families hun naasten in geïmproviseerde graven, op binnenplaatsen en in parken.

Nadat de gevechten stopten, werden velen herbegraven. Sommige gevluchte inwoners keerden terug om hun naasten een waardige uitvaart te geven. Rond de stad verschenen velden vol kruizen.

Het is niet uitgesloten dat in één graf stoffelijke overschotten liggen van meerdere mensen.

Op satellietbeelden zijn nog altijd de contouren te zien van de gegroeide grafvelden. Op de grote begraafplaats van Stary Krym, vlak buiten Marioepol, verschenen sinds maart ongeveer 8.500 graven, blijkt uit analyse van satellietbeelden van november vorig jaar.

De inwoners met wie de Volkskrant sprak, verloren ook familie en vrienden. Galina’s schoonmoeder kwam om tijdens de Russische bombardementen in maart. Maria was ‘een van de gelukkigen’, zij verloor geen directe familie, maar wel veel ‘vrienden, kennissen en buren’. ‘Ik heb veel lijken in de stad gezien toen we de kans weer kregen om de straat op te gaan’, vertelt ze.

Jekaterina’s oom kwam om toen zijn huis een voltreffer kreeg. ‘Hij stierf samen met een vriend met wie hij op dat moment samen in dat huis was. Van hen is bijna niets teruggevonden. We weten niet eens wiens overblijfselen we hebben begraven. Van het huis bleef alleen de fundering staan.’

Door het enorme aantal doden en door de chaos ‘verdwenen’ sommige lichamen voordat ze waardig begraven konden worden. Zo zocht Galina dagenlang naar het lichaam van haar schoonmoeder. Ze opende lijkzakken en doorzocht een massagraf dat nog niet met aarde was bedekt. Daar vond ze het lichaam uiteindelijk.

‘Ik zal dat nooit vergeten. Ik herinner me de beschietingen, de angst, de honger, de kou, de duizenden lijken, de honderden graven op de binnenplaatsen, de stank van de lichamelijke resten in de kapotte huizen’, zegt Galina. Voor haar was dat een van de redenen om Marioepol afgelopen zomer met haar zoon te ontvluchten. Haar man, die niet weg wilde, bleef achter. Na een maand in een vluchtelingenkamp besloot Galina toch terug te keren met haar zoon.

Sindsdien probeert ze, samen met inwoners die wel bleven en andere terugkeerders, het leven op te pakken. Op sociale media laten inwoners hun veerkracht zien. Ze delen bemoedigende woorden met hun volgers. Onder video’s van de verwoeste stad schrijven ze in het Russisch, als een vorm van verzet: ‘We zullen leven.’

Tot een paar weken terug leefde Anna in het donker van haar met planken dichtgetimmerde huis. De woning raakte zwaar beschadigd tijdens beschietingen in maart, de ramen werden door ‘drie enorme explosies’ weggeblazen. Samen met haar man en kinderen heeft ze geprobeerd het leven weer op te bouwen.

‘We vonden oude kozijnen met glas en plaatsten ze zodat we weer wat licht in huis kregen’, vertelt ze. ‘Mijn echtgenoot dichtte waar mogelijk gaten in het dak. Nu wonen we met het hele gezin in twee verwarmde kamers, waar de temperatuur tussen de 18 en 20 graden kan blijven.’

In mei, nadat Russische troepen de stad hadden ingenomen, vertrok Anna met haar gezin kortstondig uit Marioepol. Maar uit angst voor hun achtergelaten bezittingen en hun huis en uit bezorgdheid voor hun familie keerden ze na twee weken weer terug. ‘Waar je ook bent, de gedachten aan je geboorteland zijn altijd bij je’, zegt ze. ‘Thuis is thuis.’

Vooral de eerste maanden moesten achterblijvers zien te overleven. De omstandigheden waren middeleeuws. Op binnenplaatsen van woonblokken kookten bewoners noodgedwongen op open vuren.

Water haalden ze uit vijvers, putten en beekjes terwijl om hen heen de granaten insloegen. Communicatie met de buitenwereld was onmogelijk.

‘Acht maanden lang leefden we zonder water en elektriciteit’, zegt Anna. Sinds de zomer zijn de Russen bezig met herstelwerkzaamheden aan het elektriciteits-, gas- en waternet. Inwoners laten in TikTok-video’s zien dat hun gasfornuis weer functioneert en er water uit de kraan stroomt.

Toch is het leven nog lang niet normaal. Op straat zijn veel minder mensen dan voorheen. Volgens een schatting van Oekraïne zijn er nog slechts zo’n 100 duizend van de oorspronkelijke 430 duizend inwoners in de stad. Het overgrote deel van de winkels staat leeg of is verwoest. En wie inmiddels weer is aangesloten op stroom of gas, heeft geregeld te maken met uitval.

Inwoners moeten dan terugvallen op noodoplossingen die doen denken aan de tijd van de belegering. Ze moeten ‘weer naar buiten en op het open vuur koken’, vertelt Jekaterina. ‘En als er lang geen water is, gaan we naar de put. En die is nogal ver.’ In diverse Telegramgroepen zijn berichten te lezen over woonkamers waar het kwik deze winter tot onder het vriespunt komt.

Burgers die al maanden zonder verwarming, elektriciteit of internet zitten of dakloos zijn, stappen naar lokale autoriteiten of ‘schrijven brieven naar Poetins medewerkers’, zegt Jekaterina. Op een foto is een spandoek te zien met de tekst: ‘Help ons, we bevriezen. Geen verwarming, geen gas, geen elektriciteit, geen water.’

Tot de zomer boden de Russen humanitaire hulp, vertellen inwoners. Op TikTok laten mensen zien wat in de (voedsel)pakketten zit. In ‘unboxing video’s’ pakken ze onder meer ingeblikt vis en vlees, zakken meel, flessen water, zonnebloemolie en pasta uit.

Inmiddels krijgen alleen nog gepensioneerden, personen met een beperking en kinderen tot 3 jaar de noodhulp, blijkt uit een document van de Russische autoriteiten dat de Volkskrant heeft ingezien. De rest van de inwoners moet voedsel kopen op markten of in de enkele winkel die nog wel open is.

Het regionale bestuur heeft de afgelopen maanden staatswinkels geopend, waar inmiddels voldoende producten beschikbaar zijn. Pro-Russische tiktokkers trekken met hun camera langs de overvolle schappen en slaan enorme voorraden boodschappen in.

Maar schaarste en inflatie hebben de prijzen in de staatswinkels opgedreven. Jekaterina ziet vaak af van bepaalde aankopen of gaat op zoek naar goedkopere aanbiedingen op markten of bij particulieren. ‘Om producten voor een min of meer lage prijs te kopen, moet je de halve wijk rond.’

Bovendien hebben veel inwoners nauwelijks inkomen door het gebrek aan werk in de stad. Jekaterina zit werkloos thuis. Sommige inwoners vinden tijdelijk werk, zoals Galina. ‘Ik werk in een winkel, zeer laag betaald. Er is geen verwarming, de temperatuur is er maximaal 10 graden en ik krijg omgerekend 20 dollar voor een werkdag van 8.00 tot 20.00 uur.’

Het meeste werk is te vinden in de sloop en in de bouw. Anna en haar man kozen voor zulk werk. ‘Zelfs zonder ervaring kun je aan de slag’, zegt ze.

Na de verovering beloofde Moskou om de stad weer op te bouwen. Denis Poesjilin, de leider van de illegaal geannexeerde provincie Donetsk, zag in Marioepol zelfs ‘een toekomstige badplaats’. Op Russische vacaturesites staan tientallen oproepen om te werken in Marioepol; van dakdekker tot loodgieter en van bouwvakker tot landmeter.

In sneltreinvaart worden kapotgeschoten of uitgebrande panden met de grond gelijk gemaakt.

Door de hele stad hangen formulieren om eigenaren of huurders over de sloop in te lichten. Tiktokkers, zoals Karina, filmen de gebouwen voor ze tegen de vlakte gaan. ‘Ik maak beelden voor de geschiedenis’, vertelt ze over de video’s.

Op het sociale medium laten inwoners ook het contrast zien tussen de verwoestingen en het Marioepol van vóór de oorlog. Een vooroorlogse video waarop leerlingen dansen in hun nog ongeschonden dansschool springt over naar dezelfde danszaal maar nu met kapotgeschoten ramen die uitkijken op ruïnes.

In een andere video van dezelfde maker zijn haar klasgenoten te zien en de tekst: ‘We zijn nog met zes, we waren met achttien.’

De Russische autoriteiten focussen zich op de wederopbouw van de stad, die zij gebruiken voor hun propaganda. Direct na de oplevering van de eerste, nieuw gebouwde woningen in begin september organiseerde het stadsbestuur een feestelijke opening. Vanaf een klein podium, omringd door Russische vlaggen, kregen de eerste bewoners hun sleutel overhandigd. De Russische staatstelevisie zond een reportage over de oplevering uit.

Pro-Oekraïense tiktokkers reageren op cynische toon. In video’s laten ze zien dat bewoners van het nieuwe, hagelwitte appartementencomplex vanaf hun balkon uitzicht hebben op de verwoeste flats aan de overkant van de straat. Pro-Russische tiktokkers daarentegen filmen alleen de nieuw opgetrokken woonwijken.

Uit een analyse van satellietbeelden blijkt dat de Russen sinds zij hun werkzaamheden in juni begonnen zeker negentien flatgebouwen uit de grond hebben gestampt. Vijftien flats zijn nog in aanbouw. Het staat in schril contrast met de duizenden verwoeste, en veelal onbewoonbare, gebouwen in de stad.

Veel personen die geen woning meer hebben, wachten nog altijd op huisvesting. Volgens inwoners worden woningen vooral toegewezen aan gepensioneerden, mensen met een beperking en inwoners die zich welwillend opstellen tegenover de bezetter. Ook bouwvakkers uit Rusland krijgen direct een woning. Veel ontheemden staan inmiddels op lange wachtlijsten.

‘Geen van mijn vrienden heeft een huis gekregen’, zegt Jekaterina. ‘De Russen hebben een miljoen excuses: de ene keer is dit certificaat niet geschikt, dan weer heb je niet alle documenten.’

Bij veel inwoners overheerst pragmatisme. Zo ziet Anna de bouw van de Russische woningen als ‘een goede kans’ voor mensen om weer een dak boven hun hoofd te krijgen.

Voor anderen voelt het wrang om te wonen in huizen van de Russen, die de stad zelf grotendeels verwoestten. ‘Natuurlijk is het goed dat er wordt gebouwd’, zegt Galina. ‘Mensen hebben huisvesting nodig. Maar dit is geen gift, het is enkel compensatie voor wat is vernield.’

‘Godslasterlijk tegenover de stad, de overlevenden en vooral de doden’, zo noemt Maria de ijver waarmee de Russen woonblokken bouwen boven op de ruïnes van haar stad. Ze ziet hoe in Marioepol niet alleen Russische woningen verrijzen, maar ook hoe de Russen alles wat Oekraïens is verwijderen. ‘Dit is onmogelijk te vergeven.’

Het had niet veel gescheeld of Maria had de belegering niet overleefd. Dagenlang zat ze met haar man in het trappenhuis van hun flat, schuilkelders waren er niet. ‘Het ergste waren de vliegtuigen, dan trilde de flat gewoon, zoals bij een sterke aardbeving’. De situatie werd onhoudbaar toen haar wijk op 12 maart zwaar onder vuur kwam te liggen. ‘De huizen en auto’s om ons heen stonden in brand. Het was gewoon de hel.’

Ze verzamelden warme kleren en voedsel en op 14 maart vertrokken ze. ‘Dat was de laatste keer dat we ons huis zagen.’ Samen met haar man vluchtte ze, terwijl de bommen om hen heen insloegen, naar een buitenwijk van Marioepol. Hun flatgebouw brandde een paar dagen later af. Nu woont Maria bij familie aan de rand van de stad en zorgt ze voor haar bejaarde moeder.

Maria wil de herinnering aan het Marioepol van vóór de oorlog levend te houden. Op TikTok kijkt ze video’s van de sloop van woonblokken en van de ongeschonden stad in betere tijden.

Veel tiktokkers plaatsen zulke beelden. Zo gaat er een video rond waarop de letters van de stadsnaam te zien zijn, gekleurd in Oekraïens blauw-geel, die bezoekers van de stad bij binnenkomst begroeten. Letters die inmiddels zijn overgeschilderd in de Russische driekleur.

De stad is de afgelopen maanden in sneltreinvaart ‘gerussificeerd’. De Russen willen Marioepol omvormen tot een Russische stad. Ze herbouwen de stad naar eigen ontwerp en wissen alles wat te maken heeft met de Oekraïense geschiedenis en cultuur stelselmatig uit het straatbeeld.

Langs straten hangen nu Russische vlaggen. Het centrale plein van de stad - het Vrijheidsplein - is onder handen genomen. Op het plein stonden altijd al 25 duiven, die staan voor de vrijheid van elke Oekraïense regio, maar nu zijn de Oekraïense symbolen op de duiven, traditionele borduurpatronen, verwijderd. En het plein zelf is door de Russen omgedoopt tot Leninplein.

Te midden van de duiven wappert nu de Russische vlag.

Op hetzelfde plein staat op de plek van het monument ter nagedachtenis aan Oekraïense soldaten sinds deze zomer een standbeeld van Alexander Nevski, de Russische grootvorst die vocht tegen West-Europese indringers.

Ook een bij veel inwoners geliefde muurschildering is door de Russen verwijderd. Op het metershoge werk was Milana te zien, een meisje wiens moeder omkwam tijdens Russische beschietingen in 2015. Zelf raakte Milana gewond, ze verloor een been. Op sociale media is te zien hoe twee mannen de beeltenis overschilderen. ‘Het is een schande’, schrijft een inwoner erbij.

Uit recent beeldmateriaal blijkt dat de schildering is vervangen door een pro-Russische banier met daarop de naam van de nieuwe ‘zusterstad’ St.-Petersburg.

En daar blijft het niet bij. Want de veranderingen grijpen ook direct in op het dagelijks leven. Zo ontvangen inwoners van Marioepol enkel nog Russische televisie en de winter- en zomertijd is naar Russisch voorbeeld afgeschaft, waardoor het in de stad nu een uur later is dan in de rest van Oekraïne.

Veel winkels accepteren ook enkel nog de Russische roebel, die door de Russen is ingevoerd. De Oekraïense grivna verdwijnt langzaamaan uit de portemonnee. Hetzelfde geldt voor identiteitsbewijzen. De mogelijkheden van mensen die alleen een Oekraïens paspoort bezitten zijn ingeperkt. Zo is het onmogelijk om zonder Russisch paspoort als leraar, dokter, politieagent of in overheidsdienst te werken.

De Russen wissen tevens de sporen van hun eigen oorlogsmisdaden uit. In december zijn ze begonnen met het slopen van wat restte van het theater van de stad, waar bij een Russisch bombardement op 16 maart vermoedelijk vele honderden schuilende burgers omkwamen.

Van die verschrikkingen is bijna niks meer te zien, rond het theater zijn steigers met doeken opgetrokken.

Op de doeken staan portretten van grote Russische (toneel)schrijvers zoals Lev Tolstoj, Aleksandr Poesjkin en de in Oekraïne geboren Nikolaj Gogol.

Achter de doeken halen graafmachines de resten van de vernietiging weg en wordt het theater opnieuw opgebouwd.

De russificering dringt ook schoolgebouwen binnen. ‘Leerlingen krijgen les in het Russisch en leraren zijn opnieuw gecertificeerd en opgeleid in Rusland’, vertelt Maria. Volgens Jekaterina moet haar neef in de vijfde klas het Russische volkslied leren. ‘Het is verschrikkelijk. Op school wordt kinderen nu verteld dat Oekraïne slecht is en Rusland goed.’

Rusland organiseert ook ‘zomerkampen’ om de jeugd te laten kennismaken met hun nieuwe land. Op TikTok-video’s uit november is te zien hoe bussen vol kinderen terugkeren op het Vrijheidsplein van Marioepol na een reis naar St.-Petersburg.

Het zou gaan om een ‘derde lichting’ met ‘350 leerlingen, 19 leraren, die in twee weken kennismaken met de noordelijke hoofdstad’, schrijft het regionale bestuur van St.-Petersburg op het sociale medium VKontake. Het is onduidelijk of deelname vrijwillig is. In augustus meldde het Russische staatspersbureau Tass dat sommige kinderen ‘op aanraden van artsen voor behandeling in gespecialiseerde instellingen in St.-Petersburg zijn geweest.

Volgens Oekraïne gaat Rusland nog verder en scheidt het doelbewust kinderen van (groot)ouders. Op een gearchiveerde versie van een inmiddels verwijderde Russische overheidssite worden geld en ondersteuning aangeboden aan personen die kinderen uit Marioepol willen adopteren. Volgens de site zijn ‘ruim duizend’ kinderen uit de stad naar Rusland gebracht. Adoptieouders krijgen voor elk geadopteerd kind een ‘eenmalige uitkering’ van 20.427,77 roebel, zo’n 273 euro.

Voordat ze enkele maanden geleden naar het kantoor van het politiedistrict ging, had Jekaterina haar mobiel uit voorzorg opgeschoond. Ze ruimde haar foto’s en video’s op en verwijderde oproepen en sms’jes zodat de Russen niks zouden vinden. Van anderen had ze al gehoord wat haar te wachten stond en ze wist dat niet iedereen de zogenoemde filtratieprocedure, waarbij burgers mi­nu­tieus worden gescreend, succesvol had doorstaan.

Jekaterina kreeg een A4’tje onder haar neus gedrukt. ‘Er stonden vragen in over waar ik was bij het begin van de ‘speciale militaire operatie’ en of ik familie of kennissen heb die Oekraïne steunen.’ Ze kreeg de vraag of ze aanwezig was bij Euromaidan in 2014, de grootschalige protesten die tot het aftreden van de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj leidden. ‘Daarna namen ze vingerafdrukken en fotografeerden ze mijn gezicht. Ik werd meegenomen voor ‘verhoor’, een militair controleerde mijn telefoon.’

Ze vertelde dat er niks op haar mobiel stond omdat ze thuis geen internet had. Jekaterina ‘slaagde’ voor de filtratie, kreeg een document met stempel en kon naar huis. Een man die op diezelfde dag werd verhoord, kwam er minder genadig van af. ‘Hij kwam naar buiten met een kapot gezicht’, vertelt Jekaterina. ‘Ik vroeg hem waarom hij was geslagen. In plaats van ‘speciale militaire operatie’ had hij het woord ‘oorlog’ gebruikt.’

Hoewel inwoners de procedure eufemistisch als ‘niet prettig’ omschrijven, melden velen zich, net als Jekaterina, uit eigen beweging. De screening is namelijk nodig om allerlei documenten te verkrijgen, zoals een bewijs waarmee je de stad, omringd door checkpoints, kunt verlaten. Zonder is het haast onmogelijk je te verplaatsen; inwoners noemen het filtratiebewijs ‘het belangrijkste document naast je paspoort’.

De filtratieprocedure is een van de duidelijkste voorbeelden van repressie door de Russen. Ze proberen met de screening inwoners met pro-Oekraïense sympathieën en leden van de Oekraïense strijdkrachten uit de bevolking te ‘filteren’ en zo verzet te voorkomen.

Uit gesprekken met inwoners blijkt dat de filtratieprocedure op grote schaal in Marioepol wordt toegepast. Sommige mensen zijn na screening weggevoerd. Mensenrechtenorganisaties zoals Human Rights Watch beschuldigen Rusland ervan mensen vast te houden in speciale ‘filtratiecentra’.

Wie geen filtratiebewijs heeft, wordt bij controleposten onderworpen aan een vragenvuur, vertelt Maria. Inwoners moeten zich uitkleden en worden gecontroleerd op (pro-Oekraïense) tatoeages. Hun telefoons, laptops en bankrekeningen worden bekeken. ‘Alles is erop gericht de politieke opvatting en connecties te achterhalen die volgens de nieuwe regering een bedreiging kunnen vormen, zoals banden met de Oekraïense strijdkrachten, of hulp aan hen.’

In de eerste weken van de bezetting gingen de Russen zelfs ‘van deur tot deur met controles en huiszoekingen’, vertelt Maria. ‘Dat gebeurde niet overal, op sommige plekken hadden mensen geluk.’ Jekaterina vertelt dat in een van de districten ‘alle mannen onder de 65 jaar’ werden meegenomen naar ‘filtratiekampen’ buiten de stad.

‘Mijn oom werd meegenomen’, zegt Jekaterina.’ Hij bleef daar bijna een maand en mocht één keer per week naar huis bellen. Ze namen hem voortdurend mee voor verhoor. Uiteindelijk kreeg hij een stempel en mocht hij naar huis.’

De inwoners met wie de Volkskrant sprak, vertellen dat niet iedereen ‘slaagde’ voor de filtratie. ‘Sommige kennissen van mij belandden in een kelder of in een gevangenis’, vertelt Maria. Bij de ‘deur tot deur’-acties werden sommige burgers uit hun huis gehaald als de Russen iets ontdekten wat hen niet zinde. ‘Hun eigendommen, auto’s, voedsel, medicijnen werden weggenomen.’ Het is onduidelijk wat er vervolgens met hen is gebeurd.

In andere gebieden die lange tijd onder Russisch bewind stonden, zoals Cherson, werden na de bevrijding illegale gevangenissen en martelkamers ontdekt. Sommige mensen werden opgepakt voor spionage als vergelding voor een familielid in Oekraïense krijgsdienst of vanwege pro-Oekraïens verzet. Geen van de personen met wie de Volkskrant sprak, kent dergelijke voorbeelden in Marioepol.

Van breed georganiseerd of gewapend verzet lijkt in Marioepol geen sprake, inwoners hebben er zelf nog niet over gehoord. Wel zijn er op sociale media tekenen van verzet. ‘Je zal neergemaaid worden’, klinkt het op de achtergrond van een TikTok-video terwijl de camera langzaam inzoomt op een wapperende Russische vlag boven de straten van Marioepol. ‘Alles is lelijker geworden’, staat bij een ander filmpje van een Russische driekleur.

Ook gaan beelden rond waarop te zien is dat de Russische vlag op het Vrijheidsplein is verdwenen. Op sommige plekken in de stad verschijnt pro-Oekraïense graffiti op muren. Onder meer de strijdleus ‘Slava Ukraini’, glorie aan Oekraïne, en ‘ЗСУ’, de afkorting van het Oekraïense leger. Of de letter Ï, een tegenhanger van de inmiddels bekende Russische Z. De letter komt alleen voor in het Oekraïense alfabet en zou daarnaast lijken op de drietand, het symbool van de strijdkrachten van Oekraïne.

Maar het verzet blijft veelal stil en subtiel. Hoe inwoners van Marioepol omgaan met de bezetting verschilt sowieso sterk. Sommigen zijn ‘specifiek tegen Oekraïne en werken doelbewust samen met de Russen’, zegt Jekaterina. Een grote groep stelt zich liever ‘neutraal’ of ‘apolitiek’ op. Sommigen van hen zijn er volgens Jekaterina van ‘overtuigd dat de indringers hier voor altijd zijn gekomen’ en passen zich aan de omstandigheden aan.

Een groot deel van de pro-Oekraïense bevolking is vooral ‘bang en wacht op de terugkeer van de Oekraïners’, zegt Maria. De filtratie en de repressie maken verzet nagenoeg onmogelijk, denkt ze. ‘Weinig mensen kunnen weerstand bieden aan een man met een wapen in zijn handen.’

Bovendien snakken velen simpelweg naar rust. ‘Mensen zijn moreel vernietigd’, zegt Maria. ‘Geen enkele stad in Oekraïne heeft zo’n hel overleefd als Marioepol. Nu willen velen gewoon vrede en een terugkeer naar op zijn minst minimaal comfortabele levensomstandigheden.’

Terwijl de overgebleven inwoners van Marioepol proberen te overleven, blijft de stad hen herinneren aan de verschrikkingen van de belegering. De stad geeft inwoner Galina nog steeds ‘een gevoel van hopeloosheid’, zegt ze. ‘Ik weet dat ik psychologische hulp nodig heb, maar die is er niet. Het is hier heel moeilijk voor mij, alles herinnert me aan de horror. Ik wil genieten van het leven zoals voorheen en niet overleven; maar dat is alles wat rest.’

Ook Maria voelt die pijn. ‘Niks is meer te vergelijken met het normale beschaafde leven dat we tot 24 februari leidden’, zegt ze. ‘Ik wil het niet eens hebben over de doden, over de kreupele, vernietigde levens. Maar mensen proberen zelfs in zo’n halfdode, ooit bloeiende stad, te leven.’