De talenten van 2023

1

Nikki
Dekker

In Nikki Dekkers essayistische debuutroman Diepdiepblauw lezen we over het leven van een opgroeiende vrouw die zich afvraagt wie ze eigenlijk is in relatie tot de mensen om haar heen, maar ook tot wezens onder water.

Hoe kwam u op het idee voor deze roman?
‘Het begon met de gedachte dat er iets is tussen biseksualiteit en vissen. Ze vallen allebei in een soort tussencategorie. Biseksualiteit is niet hetero of homo. Vissen zijn natuurlijk volwaardige dieren, maar ze worden, anders dan een hond of een kat, door de meeste mensen niet zo gezien. Veel mensen die zich vegetariër noemen, eten wel vis. Ook het feit dat vissen uit het zicht en in een andere wereld leven, herkende ik in biseksualiteit: er is een gaycultuur, we leven in een dominante heterocultuur maar er is geen biseksuele subcultuur. Er bestaan ook nauwelijks romans met biseksuele personages. Met dit vage idee begon het dus allemaal. Uiteindelijk gaat mijn roman minder over biseksualiteit en meer over relaties, communicatie en zelfbeeld.’

Heeft u die fascinatie voor vissen en de onderwaterwereld altijd al gehad?
‘Ja. Ik denk dat er verschillende soorten mensen zijn: bergmensen, bosmensen en ik ben echt een watermens. Als kind verzamelde ik schelpen. Of lag ik graag in de branding om te kijken wat er allemaal gebeurde onder het wateroppervlak. Dat is eigenlijk nooit weggegaan.’

Bent u bij de zee opgegroeid?
‘Nee, in Leusden in de buurt van Amersfoort. Maar mijn ouders namen mij wel vaak mee naar zee. Mijn vaders familie ging elk jaar in Noordwijk met vakantie.’

Wilde u als kind al schrijver worden?
‘Ik had geen beeld van wat ik wilde worden. Ik hield van lezen. Ik was geen actief of buitenspelerig kind, aan sport deed ik ook niet echt. Ik had wel slakken die ik steeds uit de tuin haalde om in potjes te doen, te observeren en dan weer vrij te laten. Ook om ze te redden van mijn ouders’ slakkengif. Op de middelbare school begon ik met het schrijven van gedichten en korte verhalen, maar ik groeide niet op met het idee dat dit werk voor mij zou zijn weggelegd. Schrijver worden zag ik als iets heel bijzonders, in dezelfde categorie als astronaut of voetballer. Terwijl ik er wel altijd mee bezig ben geweest, ook tijdens mijn studie Literatuurwetenschap. Maar pas nadat ik vier jaar een kantoorbaan als webredacteur had gehad, waar ik zwaar depressief van was geworden, dacht ik: nu moet ik dat schrijven maar gewoon proberen.’

2

Babeth
Fonchie Fotchind

Babeth Fonchie Fotchind schrijft lijvige gedichten. Ze zijn lang en gaan veelal over lichamen die op de een of andere manier out of place zijn. Zo schrijft ze over wat het lichaam vanuit een heteronormatieve blik bezien zou moeten zijn, en over het lichaam dat weigert zich aan die norm te conformeren. Maar haar gedichten gaan ook over lichamen die migreren en in die hoedanigheid tegen obstakels en barricaden aanlopen. Daar tegenover staan de o zo bekende, goedbedoelde adviezen – van familie, vrienden en therapeuten – voor hoe met het zelf en de wereld in het reine te komen. Fonchie Fotchind somt ze nuchter op, waardoor de absurditeit van die adviezen groteske vormen aanneemt. Ze schrijft poëzie zonder moeilijk te doen, haar woorden kennen geen dubbele bodem. Misschien komt dat doordat de dichter, die in Kameroen werd geboren en op jonge leeftijd naar Nederland kwam, schrijft vanuit buik en middenrif, kortom vanuit het lichaam.

3

Femke
Brockhus

De tweede, geconcentreerde roman van Femke Brockhus is niet altijd aangenaam, maar wel enerverend, schreef literair recensent Bo van Houwelingen over Kleine haperende vluchten. ‘De timing in dit soms verstikkende proza is indrukwekkend.’

Een kleine roman over grote dingen, zo blijkt uit onze bespreking. Volgens Van Houwelingen is het Brockhus gelukt om in nog geen tweehonderd bladzijden iets te vertellen dat op allerlei verschillende manieren gelezen kan worden. ‘Als een verhaal over een tragische liefde, over ontsnapping aan het moederschap of juist de ontwikkeling van het vaderschap, over falen en triomferen, als een relaas over scheppingsdrang, gefnuikte ambities, zien en gezien willen worden. Brockhus dwingt een confrontatie met jezelf af: wat denk jíj eigenlijk?’

In de maand november lazen we deze roman in de Volkskrant Leesclub. Ook lezers sloten het meteen in hun hart. U kunt de discussie teruglezen op Facebook of kijk voor meer informatie op volkskrant.nl/lezen.

1

Eva
Roefs

Het was Eva Roefs, ons fotografietalent van het jaar, opgevallen dat de Zweedse klimaatactivist Greta Thunberg, nog altijd een tiener (totdat ze komende januari 20 wordt) vaak op dezelfde manier op de foto stond. En in haar geval is vaak dan ook echt heel vaak. Daar was ze weer, met die wat strenge, norse blik in het gezelschap van volwassenen die niet echt wilden luisteren naar haar onheilstijding.

Dus had Eva Roefs bedacht dat ze alleen met Greta wilde zijn. En om echt contact te maken moest de entourage de deur uit. Als je met zijn tweeën bent kun je je alleen tot elkaar verhouden. En zie je opeens weer hoe jong ze nog is. Zo stond ze eind oktober op de cover van het Volkskrant Magazine, met een zeldzame glimlach en met die inmiddels zo bekende grijsblauwe ogen die ons in dit geval geamuseerd en nieuwsgierig aanstaren. Meer een blik van: ‘wat denkt u er zelf eigenlijk van?’. De redactie van het magazine had er voor de zekerheid nog deze quote uit het interview bij gezet: ‘We slaapwandelen nog steeds naar de afgrond’.

Ook bij de foto’s binnen in werd deze invalshoek doorgezet. Op twee portretten domineerden kleurige bloemen. En zo verschoof subtiel het beeld van strenge Greta op haar eeuwige strafexpeditie naar de Zweedse tiener die zo veel van de wereld houdt dat ze zich er niet bij kan neerleggen dat we naar de haaien gaan. En dat begon met de blik van de fotograaf, die iets anders wilde laten zien.

Eva Roefs, geboren in het Brabantse dorpje Loosbroek, weet ook wel dat je het als fotograaf niet voor het uitzoeken hebt. Op reportage in Los Angeles om de Britse kunstenaar David Hockney vast te leggen, eveneens voor Volkskrant Magazine, weet je ook wel dat je de regie niet in handen hebt en dat je het moet doen met de gegeven momenten. Snel toeslaan, en door. ‘Maar of ik nu Hockney of Dientje uit de Achterhoek fotografeer, het is belangrijk dat ik contact heb met mensen.’

Roefs studeerde aan de kunstacademie St. Joost in Den Bosch. ‘Ik voelde me niet echt een kunstenaar. Ik wist altijd al dat ik fotograaf wilde worden en mensen wilde fotograferen.’ Misschien niet zo vreemd met een vader die fotograaf was. ‘Ik deed op mijn 13de al mee met de wedstrijden van Kunstbende’. Haar voorbeelden zijn grote Nederlandse portretfotografen als Rineke Dijkstra en Dana Lixenberg, onder handbereik ligt een boek van de Amerikaanse Mary Ellen Mark.

Meteen na St. Joost begon ze bij Volkskrant Magazine, eerst als stagiair, waar ze in totaal zes jaar werkte. ‘Ik leerde over deadlines, opdrachten, reisfotografie. En over werkethiek.’ Ze begon voor zichzelf toen ze het gevoel had dat ze moest uitvliegen. Een maand later begon corona en ging de wereld op slot. Van uitvliegen kon geen sprake meer zijn, het werd tijd voor een plan B. Eva Roefs woonde in een van de kleurrijkste buurten van de oude binnenstad van Amsterdam. Ze besloot dat niets haar vaste voornemen om voor haar 30ste een fotoboek te maken in de weg stond. Ze richtte een studio in aan de Trompettersteeg, een negentig centimeter brede steeg midden op de Wallen, en haalde haar buurtgenoten voor de camera. ‘Ik vond het belangrijk dat alle groepen vertegenwoordigd waren’.

Het leidde in september 2021 tot haar eerste fotoboek: Studio Trompettersteeg, ook de titel van haar eerste expositie op het fotofestival Naarden, waar haar werk een hoogtepunt was. Inmiddels heeft ze een nieuwe studio, waar twee van de prints uit de Naarden-expositie hangen. Prachtig hoe ze van de anonieme passanten in de buurt monumentale portretten heeft gemaakt. Analoog geschoten allemaal, waarbij je als fotograaf een hogere graad van concentratie bereikt. Ze wil wegblijven van het idee dat af en toe rond digitale fotografie hangt: als je maar genoeg schiet, zit er altijd wel wat tussen. ‘Of niet’, zegt ze. Voor het Trompettersteeg-project kreeg ze onder meer de portretprijs bij de Zilveren Camera en de nominatie voor belofte van het jaar bij de Mercurs. Een van de foto’s, een meisje met twee knotjes, die ook in haar studio hangt, kwam op de shortlist van de Rabo Photographic Portrait Prize 2022 en is nog te zien in Depot Boijmans in Rotterdam.

Ze moest onlangs de burgemeester van Amsterdam, Femke Halsema, fotograferen. Weinig tijd, veel mensen om haar heen. ‘Ik nam haar mee naar een hoekje bij een kopieerapparaat. Dat is dan mijn studio.’

2

Jesper
Boot

We kunnen rustig zeggen dat het project Power, waarmee Jesper Boot in 2019 afstudeerde aan de HKU in Utrecht, én het gelijknamige fotoboek uit 2021 met een dreun landden in de Nederlandse fotografiewereld. Het concept van de serie was al intrigerend genoeg. Boots maakte studie van talloze foto’s waarop moderne politici zijn afgebeeld, van persconferenties tot aan zogenaamde gestolen momenten: overleg in de coulissen van de macht, vaak met telelenzen vastgelegd. Deze beelden reconstrueerde hij vervolgens met zijn ouders in de hoofdrol, in het huis van zijn ouders. De production value was huis, tuin en copyshop, aangevuld met spullen uit huis. Een kleurig jasje werd aangeschaft om de moeder van de fotograaf voor Merkel te laten doorgaan.

Boots doorbrak vervolgens steeds zijn eigen illusie door te laten zien dat hij de sets in de woonkamer van het ouderlijk huis had gebouwd. Power was veel dingen tegelijk: een doordachte analyse van fotografie en macht, maar ook een intiem familieportret, waarbij de ouders door alle hoepels springen om zich te verhouden tot het kunstproject van hun zoon. De foto’s doken bijvoorbeeld ook op in de fototentoonstelling Ouders in het Fotomuseum Den Haag. Boot won de talentenprijs van het fotofestival in Leiden, en in 2021 koos de Volkskrant het boek als een van de tien mooiste Nederlandse fotoboeken van het jaar.

3

Tengbeh
Kamara

Een van de panelleden omschreef zo waarom Tengbeh Kamara (1996) op de talentenlijst thuishoorde: ‘Een plots steil stijgende lijn in verband met recent werk, gemaakt in Liberia, en de recente tentoonstelling in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam. Tengbeh heeft potentie komend jaar door te breken.’ De expositie in Rotterdam droeg de titel Trots – Bloemen en de LHBTQIA+ gemeenschap, een samenwerking met Rotterdam Pride. Tengbeh, Nederlands-Liberiaans, identificeert zich als non-binair en onderzoekt als zwart en queer fotograaf identiteit en klasse. En niet alleen die van de fotograaf zelf, maar ook die van de vele gemeenschappen waartoe hen zich verhoudt, zoals een serie van queer stellen in de sloppenwijken van Monrovia, Liberia. Maar ‘onderzoekt’ klinkt in het verband van de portretten van Tengbeh weer veel te analytisch. Kijk (bijvoorbeeld op het Instagramaccount @tengbehkamara) naar de warme en krachtige portretten gemaakt voor de expo in het Natuurhistorisch Museum: negen mensen met bloemen in alle kleuren van de Pridevlag.

1

Tja Ling
Hu

Wanneer kreeg Tja Ling Hu (35) in de gaten dat ze een tekenaar is? Was dat tijdens haar opleiding modecommunicatie in Utrecht of later, toen ze aan de kunstacademie in Gent studeerde? Haar verrassende antwoord: ‘Ik vind eigenlijk niet dat ik een tekenaar ben.’

Bescheidenheid? Nee, erger nog, dit is een onzekerheid die Hu op de kunstacademie is aangepraat. ‘Er werd gezegd dat mijn kunstwerken te mooi en te afgewerkt zijn, dan zeiden ze: het moet spontaner, probeer het anders eens met links?’ Pff, wat een gezeur, denken wij nu. Ze ís een tekenaar. Helemaal. Op haar eigen manier: poëtisch, kwetsbaar, fantasierijk en precies.

Ze weet inmiddels wel: ‘De spontaniteit en vrijheid zit er bij mij niet in hoe ik de tekeningen maak, maar in wat er te zien is.’ Niet in de techniek, maar in de inhoud dus. Die ontstaat bij Hu vaak al doende, al tekenend, meestal met potlood, arcerend en inkleurend, dunne haarfijne lijntjes en grote wolkerige grijze vlakken. Zo ontstaat dan onverwachts een vrouw die de zon uit de lucht pakt, een figuur die met medicijnen jongleert of een vrouw die in een rivier van tranen drijft terwijl er een boom uit haar buik groeit.

In 2017 won Hu de prestigieuze Fiep Westendorp Stimuleringsprijs. Dankzij het prijzengeld kon ze twee jaar lang werken aan een persoonlijk project: ze maakte tekeningen over haar familiegeschiedenis. Zij is geboren in Nederland, haar ouders groeiden op in China. Dit familieverhaal tekende ze natuurlijk niet precies realistisch. Het geheugen is sowieso onvoorspelbaar en onbetrouwbaar. Hu kon de gaten vullen met haar eigen fantasie en symboliek. Nu dat project is afgerond, besteedt ze meer tijd aan opdrachten, voor bijvoorbeeld de VPRO Gids en Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. Nieuwe plannen te over, iets met mythologie wellicht. Of met kleur. Zolang ze niet met links gaat tekenen, volgen wij het graag.

2

Bob
Mollema

Op een T-shirt, op een skateboard, op een sok, op een muur of in een krant: met de tekeningen van Bob Mollema (32) kan van alles. En dat gebeurt ook. Mollema tekent expressief, naïef, grappig, gewaagd en in felle kleuren. Hij houdt van de ruwheid van krijt en potlood en wil daarmee ook, zoals hij het zelf omschrijft, ‘rebelleren tegen de uniformiteit die de wereld langzaam maar zeker opslokt’.

Hij tekent het liefst in een schetsboek: ‘Als ik dat een tijdje niet doe, raakt mijn tekenhand verkrampt. Het voelt dan alsof ik houten handen heb zonder scharnieren. In die zin is een schetsboek een soort artistieke smeerolie.’

Mollema tekent voor opdrachtgevers als audioplatform Bandcamp, modemerk Volcom, de Volkskrant en poptempel Paradiso. En hij tekent voor zichzelf natuurlijk, daarin verkent hij graag zijn fascinatie voor oude natuurgodsdiensten, legenden en de wildernis.

3

Micha
Huigen

Micha Huigen (28) kan in één tekening een heel verhaal vertellen. Het verhaal van een slijmerig zinkgat, zomaar op de stoep, bijvoorbeeld, of van de man die zijn hele hoofd in een plantenbak steekt. Klinkt misschien gek, is het ook, maar door de knappe composities en details zien Huigens tekeningen er toch heel helder uit.

Bij de tekening van de man die zijn hoofd in een plantenbak steekt, staat het motto ‘be curious’. En dat is geen toeval. Huigen: ‘Ik ben ervan overtuigd dat het leven een stuk interessanter is wanneer je je nieuwsgierig opstelt. Ik wil die nieuwsgierigheid aanwakkeren.’

Huigen kreeg de afgelopen jaren internationale opdrachten van bijvoorbeeld Microsoft, nieuwsplatform The Verge en kaartspel Magic: The Gathering. En hij heeft net zijn eerste graphic novel uitgebracht over de avonturen van een mannetje dat Liquidface heet. Worden wij meteen nieuwsgierig van.

1

Personal Trainer

Aan de bar van het Amsterdamse Volkshotel, na een halfuur praten, vertelt Willem Smit (26) terloops dat de opnamen van het volgende Personal Trainer-album al begonnen zijn.

Echt? Het ijzersterke debuutalbum van de Amsterdamse band, Big Love Blanket, is nog geen twee maanden uit!

‘Klopt’, zegt Smit, ‘maar dat heeft lang liggen wachten, het was een jaar geleden al af. Ik regel alle zakelijke dingen zelf, met onze percussionist Kilian Kayser. Zo’n album heeft veel voeten in de aarde. De productietijd voor vinyl is lang. De coronacrisis vertraagde alles extra. Het voelt voor mij al bijna als een oud album.’

Niettemin, met de verschijning van Big Love Blanket is de bal gaan rollen voor Personal Trainer uit Amsterdam. In de jaarlijsten van de Volkskrant (plaats 11) én Oor (8) was het het hoogst genoteerde Nederlandse album van 2022. Nummers als The Lazer en Rug Busters zijn voorbeelden van sprankelende, lekker dwarse indierock.

Er mag duidelijk weer gespeeld worden. ‘We merken dat mensen kaartjes gaan kopen voor de optredens’, zegt Smit, die een dag voor het gesprek met zijn band is teruggekeerd van een bewogen Britse minitournee: kapotte bus, storm, geannuleerde afvaarten, maar uiteindelijk toch ook een paar fijne concerten in het land waar Personal Trainer steeds meer zieltjes wint. De dag ná het gesprek wacht Parijs.

Het debuutalbum van Smits vorige band, Canshaker Pi, was nog maar net uit toen Smit, in 2016, zijn eerste probeersels als Personal Trainer opnam.

‘Ik begon toen liedjes te schrijven op de computer, in plaats van op de gitaar. Ik wilde snel werken, in mijn eentje. Liedjes maken met een band gaat vrijwel per definitie trager. Personal Trainer ontstond eigenlijk omdat ik een naam nodig had om die probeersels ergens op te slaan. Op Bandcamp, vooral.’

Daar staan ze nog, die oudste probeersels, als een openbaar digitaal schetsboek uit de tijd dat Personal Trainer nog geen band was. Dat kwam later, toen Smit en Casper van der Lans besloten om (vanaf 2018) toch maar eens wat liedjes uit te brengen als losse singles op verschillende labels.

‘Daarna zijn we ook liveband geworden, met een steeds wisselende opstelling. Ik ken veel muzikanten. Het idee was: zoete inval, onvoorbereid naar optredens gaan en gewoon spelen. En af en toe een liedje uitbrengen.’

In april 2021 baarde Personal Trainer opzien door 24 uur non-stop op te treden in een leeg Paradiso in Amsterdam tijdens een lockdown. De liedjes werden wat ingewikkelder, lastiger om spontaan uit te voeren. Een vaste bezetting werd wenselijk. Die is er nu, zeven koppen sterk.

‘Ik wilde toch ook wel graag een echt album maken, met goed uitgewerkte liedjes en een volgorde waarover is nagedacht.’ Hij grijnst. ‘Je merkt: het plan verandert continu.’

Big Love Blanket is het debuut van Personal Trainer, maar het zoveelste van de jongen uit het Amsterdamse indierocknest. Vader John Cees Smit is sinds jaar en dag frontman van Scram C Baby. Als 6-jarige leerde Willem zijn eerste gitaargreepjes van Carol van Dyk van Bettie Serveert. Tussen zijn 8ste en 10de was Geert de Groot zijn muziekleraar, bassist uit de band van zijn vader, ex-lid van Fatal Flowers en Claw Boys Claw.

Zo’n joch móét wel in bands terechtkomen en zo liep dat ook, als tienerscholier al. Na Palio SuperSpeed Donkey (2011-2015) kwam Canshaker Pi (2015-2020). Terwijl zijn focus verschoof van Canshaker Pi naar Personal Trainer, was Smit initiatiefnemer van The Industry, een Nederlandse all-star indiegelegenheidsband, die in 2019 een titelloos album maakte op Vlieland.

Smit: ‘Onder Canshaker Pi hebben we geen harde streep gezet, maar er is wel sprake van een ‘indefinite hiatus’, zoals dat in Engelse persberichttaal heet. Alles draait nu om Personal Trainer. Een andere band daarnaast lijkt me lastig.’

Toch is die er: Personal Trainer kent een sterke personele overlap met de band Steve French van Cees Paris. Pal voor Big Love Blanket verscheen hun prachtige album Dogs. Smit speelt als gitarist ('en fan’) mee tijdens live-optredens van Steve French.

In september stampte hij met collega en geliefde Pip Blom een eigen festival uit de grond in Markt Centraal, een markthal van het Food Center in Amsterdam-West. Curly Teeth heette het, een ‘feestje met vrienden’: van The Homesick tot Lena Hessels, A Fungus tot Cloud Cafe, maar ook bevriende Britse bands als Bull en PVA. Ze hadden nog meer Nederlandse bands willen strikken, maar niet iedereen kon.

Willem en Pip, spinnen in het web van zoiets als een ‘Amsterdamse scene’. Zo voelt het. Het lijkt alsof ze overal tegelijk zijn, alsof ze indieplaneet ‘020’ hebben wakker gekust. Smit is te bescheiden om het te beamen.

‘Ik vind het moeilijk om van een Amsterdamse scene te spreken, laat staan van een scene die ik zou hebben gecreëerd of tot leven gewekt. Zo voelt dat niet. Wat ik wél kan zeggen, is dat ik al jaren in bands speel en veel goede bands heb leren kennen. En dat de drempel om op die bevriende muzikanten af te stappen niet hoog is.’

Maar toch: ooit was Amsterdam voor bands een uitgesproken moeilijke stad. In Paradiso en de Melkweg konden lokale groepen nauwelijks terecht; daarbuiten was het aantal podia beperkt. De plaatselijke scene verzoop een beetje.

Hoe anders is het nu. De markthallen in Amsterdam-West staan er al heel lang, maar zoiets als Curly Teeth was er nog nooit gerealiseerd. Willem en Pip deden het. Iedereen leek elkaar te kennen.

‘Er zijn veel Nederlandse bands die we even hoog hebben zitten als onze favoriete internationale bands. In Amsterdam, maar ook daarbuiten, want in Rotterdam, Nijmegen of Groningen zit je natuurlijk zo. Misschien zijn bands van nu energieker, dat zou kunnen. In Amsterdam zie ik dat wel. De attitude is: de plekken zijn er, de mensen zijn er, we gaan gewoon iets dóén.’

Personal Trainer is zelf bij uitstek exponent van die attitude: een tijdperk waarin het Amsterdamse bandlandschap niet meer uit eilandjes bestaat. Zie de lijst bandleden, bevriende muzikanten en anderen op de hoes van Big Love Blanket. Het is een lange.

‘Het leeft, dat is het belangrijkste, maar eigenlijk doe ik maar wat. Ik bekijk per dag wat de volgende stap is. Er is geen plan. Maar in een band spelen is voor mij wel alles. Ik steek er al mijn energie en enthousiasme in. Nu in Personal Trainer en ik hoop dat dat nog even zo blijft.’

2

Tramhaus

Opvallendste Nederlandse protestlied van 2022? Dat moet Make It Happen zijn, van het Rotterdamse Tramhaus, een vinnig statement tegen de sloop van arbeiderswijken door de gemeente Rotterdam, uiteraard met het doel om er duurdere woningen voor in de plaats te bouwen.

De videoclip speelt zich af in het laagbouwwijkje De Wielewaal, dat ook plat moet. ‘Rotterdam: make it happen!’, buldert frontman Lukas Jansen bij wijze van refrein, een luidkeelse sneer naar de marketingslogan van de stad.

Ze zijn onze eigen Viagra Boys, de vijf van Tramhaus: rauwe rock-’n-roll, verpakt in een vierkante doos uit het post-punkmagazijn. Ze denderden het jaar binnen met hun bulldozersingle I Don’t Sweat (december 2021) en eindigden in november met de EP Rotterdam.

Vijf liedjes in 2022, zeven in totaal: genoeg om te weten dat we hier met een uitzonderlijk goede band van doen hebben. Zo’n band waarbij een beetje gevaar in de lucht hangt, een lichte dreiging die je bij Nederlandse bands niet zo vaak voelt.

Wie Tramhaus live heeft gezien, bijvoorbeeld in de langwerpige lawaailoods X-Ray op Lowlands in augustus, weet wat we bedoelen. Verschillende buitenlanden hebben het ook al in de gaten. Met Tramhaus zal het hard blijven gaan in het nieuwe jaar, in minstens twee opzichten, te beginnen op ESNS in Groningen.

3

Elephant

Ook het brons in de categorie pop gaat naar Rotterdam en opnieuw is het een gitaarband die in de prijzen valt, maar daarmee zijn de overeenkomsten tussen Tramhaus en Elephant ook wel genoemd.

Zo rauw, hoekig en stedelijk als Tramhaus klinkt, zo zoetgevooisd, ontspannen en soepel zijn de liedjes op debuutalbum Big Thing van Elephant. Doe je ogen dicht en je waant je op een Californisch strand, ergens in de jaren zeventig bij zonsondergang. Polaroids in sepia, honingzachte zangharmonieën, gitaarsolo’s die meeslepend zijn, maar nooit heftig, aangename ruimte tussen de noten.

Ze moeten van Wilco houden, frontman Frank Schalkwijk en zijn bandgenoten. Van Daryll-Ann en The Byrds, waarschijnlijk ook. Enkele bandleden speelden ooit Fleetwood Mac-covers in het theater en namen van die esthetiek iets mee naar Elephant.

Is Elephant dan ‘retro’? Klinkt die vriendelijke, harmonieuze gitaarpop niet wat belegen? Nee, dat is nou juist het knappe: Calling, Hometown en al die andere songs klinken tóch fris en eigentijds, ook op het podium.

Elephant werd opgericht aan de vooravond van de eerste lockdown en moest lang geduld hebben, maar mocht dit jaar eindelijk echt de wei in. De gelukzaligheid van Frank, Michael, Bas en Kaj was haast tastbaar.

1

Floor
Van der Meulen

Is Floor van der Meulen de talentstatus inmiddels niet ontgroeid? Oké, ze maakte dit jaar met Pink Moon een prachtig speelfilmdebuut, waarin een gezonde zeventiger zijn leven wil beëindigen en zijn dochter van in de 30 dat met geen mogelijkheid kan begrijpen. En ze is zeker voor een filmregisseur nog jong: 33 pas. Maar drie jaar geleden haalde ze de bioscopen óók, met haar fraaie, essayistische documentaire over ’s werelds laatste witte neushoorn, The Last Male on Earth. En weer daarvoor maakte ze een sterk tv-drama over Syriëstrijders, In vrijheid (2016), dat weer voortvloeide uit haar spraakmakende documentaire Paradijsbestormers (2014).

Dus: talent? ‘Ik weet niet of ik mezelf als talent zou typeren’, zegt het regietalent van 2022 er zelf over. ‘Pink Moon is mijn eerste fictiefilm die in de bioscopen draait. Het lijkt alsof je carrière dan opnieuw begint. Mensen gaan toch meer naar de bioscoop voor fictie dan voor documentaire. Je krijgt écht meer aandacht. Maar voor mij is het verschil niet zo groot.’

Wie vanuit de documentairewereld de fictie-arena betreedt, voelt de ogen van de buitenstaanders op zich gericht: kan ze acteurs regisseren? Dat bleek ze te kunnen. ‘Ik ben trots dat de film op dit vlak goed voelt, dat hij mensen raakt.’

Hoe dat is gelukt? Het begon met een verhaal vertellen dat haar aan het hart gaat, samen met scenarist Bastiaan Kroeger. ‘We keken onder meer naar onze omgeving en onze families en maakten daar fictie van, waardoor je de personages eigenlijk al door en door kent, zónder dat het autobiografisch werd. Ik maakte vervolgens duidelijk dat de acteurs altijd mochten zeggen wanneer ze iets niet voelen of geloven. En ik had Mijke de Jong (haar vluchtelingendrama Along the Way ging dit jaar in première, red.) als regiecoach achter me staan. Ze is zó open, daar heb ik veel van geleerd. Je moet als regisseur streng zijn wanneer het moet, maar je geeft iedereen lucht als je erkent dat je de waarheid niet in pacht hebt. Ik ben blijkbaar toch opgegroeid met het ouderwetse, mannelijke regisseursideaal: iemand die wordt geacht alles te weten. Maar het is juist fijn als je geluidsman een gouden tip in je oor fluistert waarvan je denkt: nooit bij stilgestaan, maar dít is het.’

2

Kevin
Osepa

Het ‘magische denken’ dat tijdens de eerste 17 jaar van zijn leven in Willemstad, Curaçao zo vanzelfsprekend was raakte fotograaf en filmmaker Kevin Osepa een beetje kwijt toen hij in Utrecht ging studeren aan de Hogeschool voor de Kunsten (HKU). Leraren begrepen zijn voorliefde voor rituelen in zijn kunst niet, zei hij onlangs in de Volkskrant. Ze interpreteerden zijn werk als grappig, in plaats van zijn intenties serieus te nemen. Maar Osepa bleef trouw aan zijn kunstenaarshart. Afgelopen herfst, hij is inmiddels 28, volgde daarvoor een verrukkelijke vorm van erkenning. Hij kreeg het Gouden Kalf in de categorie beste korte film voor zijn compromisloze La última ascensión, waarin Curaçao wordt verbeeld als gedachtewereld waar niet alleen het verbond tussen een moeder en haar visserszoon onmogelijk blijkt te verbreken, maar ook de levenden, de doden én het koloniale verleden en het postkoloniale heden innig met elkaar zijn verstrengeld. Het magische denken van Osepa heeft alles overleefd.

3

Robert-Jonathan
Koeyers

Het ging in 2022 snel met Robert-Jonathan Koeyers (30). Na een productieperiode van drie jaar presenteerde hij in mei zijn verfijnde, in Amerika gesitueerde korte animatiefilm It’s Nice in Here aan een internationaal publiek op het filmfestival van Cannes. In december belandde hij op de officiële shortlist voor een Oscarnominatie. It’s Nice in Here is een film die stil maakt, omdat die zo pijnlijk mooi en precies laat zien hoe het geheugen werkt. Daarin kijken we naar de herinneringen van de beste vriendin van een zwart slachtoffer van politiegeweld én de contrasterende getuigenis van de overwerkte agent die de fatale schoten loste. Een film waarin Koeyers, zoals hij zei in De Filmkrant, wil onderzoeken ‘hoe verhalen rondom politiegeweld worden verteld, vergeten, en soms een volledig nieuwe vorm krijgen’. Gevat in een krachtige, eigen, expressieve animatiestijl, bovendien. Daarbij geeft Koeyers blijk van een scherp oog voor de mens achter álle betrokkenen. In een wereld vol platgeslagen meningen – en die toont hij ook – waarin de mens zo makkelijk wordt vergeten.

1

Sinem
Kavus

‘De bijzonderste rol die ik heb gespeeld was in Het meisje dat vervloekt was. Dat is een korte film uit de NPO-serie Onze straat uit 2021, gebaseerd op een idee van mijzelf en met regisseur Zara Dwinger ontwikkeld. De rol van Gizem lag ver buiten mijn comfortzone: Gizem is de hele film lang stoned. Om geloofwaardig stoned te spelen moest ik in de dialogen trager reageren dan normaal. Dat voelde in het begin heel onnatuurlijk, alsof het heel aangezet was, alsof ik heel raar deed. Ik vond het ook vreselijk om beelden terug te kijken, iets wat ik sowieso altijd probeer te vermijden, want ik ben erg kritisch op wat ik doe. Uiteindelijk hebben regisseur Zara en ik het heel technisch aangepakt. Er werden nepjointjes gemaakt en ik had een bepaalde stand voor mijn ogen gevonden. Wat luier en lomer. Als je stoned bent, krijg je kleine oogjes. En ik weet zelf ook wel hoe het voelt om stoned te zijn hoor, dus ik kon ook die persoonlijke ervaringen gebruiken.

Ik maak vaker gebruik van method acting in mijn rollen. Door te putten uit mijn eigen ervaringen, maar dan wel aangevuld met mijn fantasie. In Het meisje dat vervloekt was lukte het me om vanbinnen te transformeren, omdat we een lange voorbereidingstijd hadden en ik zelf betrokken was bij de ontwikkeling van de film. Maar ik transformeerde ook aan de buitenkant, want ik had bijvoorbeeld mijn haar scheef laten knippen voor de rol. Gizem is echt een lekker weird meisje geworden. Er worden binnen de film en het theater veel bescheiden, realistische vrouwenrollen geschreven, die vooral geloofwaardig moeten zijn. Maar als actrice ga ik juist ook heel erg ‘aan’ van gekheid, van het durven buiten de lijntjes te kleuren.

Na mijn afstuderen in 2017 aan de Toneelschool & Kleinkunstacademie in Amsterdam was ik erg gefocust op theater. Ik ben daar getraind om op het toneel te staan. Van de vier jaar dat de opleiding duurt kregen we maar drie weken een cursus over camera-acteren. De laatste jaren ben ik echter steeds meer film en tv gaan doen, omdat ik daar wel altijd benieuwd naar was. De liefde voor film is de laatste jaren sterk gegroeid, omdat ik het gevoel heb dat ik bij het acteren voor de camera heel dicht bij mezelf kan werken.’

2

’Ntianu
Stuger

Een niet geringe prestatie, om kort na je afstuderen aan de Toneelschool & Kleinkunstacademie al te worden ingelijfd door Internationaal Theater Amsterdam (ITA) van regisseur Ivo van Hove. ’Ntianu Stuger lukte het: vanaf seizoen 2024/2025 zal de 24-jarige Stuger vast lid worden van ITA. Tot die tijd is zij als gastactrice te zien in verschillende ITA-producties. Stuger manifesteert zich vooral in het theater en werd door een panellid van deze Volkskrant-verkiezing getypeerd als ‘een theaterkanon met enorm veel humor’. Ze viel de laatste jaren op in Anton Tsjechovs Drie zusters (in de regie van Eline Arbo uit 2020) en met haar hoofdrol van Karoline in de moderne bewerking van toneelklassieker Kasimir & Karoline (door regisseur Nina Spijkers uit 2021). De recensent van de Volkskrant vond haar destijds imponeren in deze rol: ‘Stuger speelt Karoline eerst nieuwsgierig en levenslustig en tenslotte gedesillusioneerd.’

3

Zoë
Love Smith

In de openingsscène van de dramaserie Bestseller Boy valt Zoë Love Smith (22) meteen op als Evelien, de grote liefde en ook ‘muze’ van hoofdpersoon Momo (Shahine El-Hamus), de jonge schrijver die is gebaseerd op Mano Bouzamour. In deze verleidelijke scène in nachtelijk Amsterdam dringen de twee jonge geliefden via de achteringang een hip feest binnen in hotel W. Ze belanden in het zwembad op het dak. Het is niet de enige mooie rol die Love Smith de laatste tijd speelde. Ze zat in thrillerserie Het gouden uur, was te zien in de Nederlandse Netflix-film Forever Rich van regisseur Shady El-Hamus, en was eerder al doorgebroken met Skam NL, een NPO-reeks over het leven van een groep jongeren op de middelbare school. Naast het acteren in film en televisie is ze ook zangeres. Op Spotify is haar single Never Be Yours al 1,9 miljoen keer gestreamd.

1

Valentina
Tóth

Met haar originele combinatie van klassieke muziek en cabaret maakte Valentina Tóth (28) in april 2022 grote indruk op het Amsterdams Kleinkunst Festival, waar zij de jury- en publieksprijs won. Op welk moment viel voor haar alles op zijn plaats als kleinkunstenaar?

Valentina Tóth: ‘Dat was voor mij de halve finale van het AKF, een paar dagen voor de finale. Dat werd een van de gelukzaligste momenten uit mijn leven, omdat ik toen het gevoel kreeg dat alles klopte. Ik stond voor het eerst in De Kleine Komedie, zo’n mooi oud theater met een mooie zaal. Het zat die avond ook nog eens vol: nooit eerder had ik voor zo veel mensen opgetreden met mijn voorstelling, na een lang traject van uitproberen en schaven in kleine zaaltjes. Ik herinner me dat ik tijdens mijn optreden in de halve finale voortdurend verbaasd was dat er zoveel werd gereageerd op mijn teksten. Daardoor kreeg ik vleugels. In heb bijvoorbeeld een scène waarin ik de Nederlandse toeslagenaffaire heb verpakt in een vrij hysterische Spaanse soapserie. Tijdens de halve finale werden alle grapjes opgepikt en werd er zelfs om de kleine dingetjes gelachen.

‘Omdat ik veel disciplines in me draag (Tóth studeerde klassiek piano aan het conservatorium en ze deed de toneelschool, red.), heb ik tijdens het AKF-traject veel moeten zoeken naar mijn vorm. Ik had gelukkig een supergoede match met theatermaker Stephanie Louwrier, die als mijn coach werd aangewezen. Stephanie maakt zelf shows waarin zij er altijd vol voor gaat. Op dat vlak heb ik veel van haar geleerd. Met die instelling coachte zij mij ook. Ze zei: ‘Als je een liedje wilt doen over menstruatie in de vorm van een K3-liedje, dan moet het wel viezer zijn dan wat het nu is. En als je iets wilt maken over de toeslagenaffaire in de vorm van een Spaanse soap, maak het dan nog véél dramatischer.’ Stephanie daagde mij uit om meer te durven, om het groter te maken.

‘Dat viel dus allemaal op zijn plek in De Kleine Komedie: het spelen die avond voelde bevrijdend. Ik heb inmiddels vaker in een grote zaal gespeeld en merk dat ik daarvan opbloei. Ik heb weinig schroom als ik speel, vind het heerlijk om voluit te gaan. De finalistentournee van het AKF is inmiddels afgerond en 2023 heb ik helemaal ingeruimd om mijn eerste avondvullende voorstelling te ontwikkelen. De première staat voor februari 2024 op het programma, weer in De Kleine Komedie in Amsterdam.’

2

N00b

Nóg een winnaar van de AKF Sonneveldprijs, want in het jaar voor de zegetocht van Valentina Tóth werd de finale van het Amsterdams Kleinkunst Festival gedomineerd door twee jonge vrouwen in bij elkaar passende huispakken. Laura Bakker en Isabelle Kafando, die samen het cabaretduo N00b vormen, pakten in 2021 het publiek in met hun rauwe, snelle sketches en liedjes over de belevingswereld van jongeren.

Onderwerpen als schoonheidsidealen, drugsgebruik op festivals en de moraal van mannelijke studenten kwamen voorbij. De Volkskrant schreef in het verslag: ‘De humor is lekker op het randje en hun ‘ladyperspectief’ maakt dat extra interessant. N00b zou kunnen uitgroeien tot een vrouwelijke tegenhanger van het populaire duo Rundfunk.’ En uit het juryrapport: ‘’Zij kunnen overtuigend spelen, wisselen rollen in hoog tempo af, zingen prachtig.’

Bakker en Kafando zijn na een jaar try-outen en ontwikkelen al bijna zover om 24 januari in De Kleine Komedie in première te gaan met hun avondvullende debuutshow N00b speelt N00b. Daarin zullen we er eindelijk achter komen wat het precies inhoudt om een ‘n00b’ te zijn: ‘een nieuweling, een beginneling, een groentje, een nobody.’

1

Sara
De Monchy

‘Als een soort Ariana Grande kon ze onlangs bij het NPO Podcast Event de zaal niet eens verlaten omdat er zo veel kinderen een foto of een handtekening wilden’, schrijft een panellid. ‘Dan heb je het als podcasthost wel echt gemaakt.’

Sara de Monchy (28) dankt haar sterrenstatus aan Sara’s mysteries, de NPO Zapp-podcast waarin zij samen met kinderen mysteries probeert op te lossen. Jynx (10) wil weten wat er in de oude kluis van zijn overgrootopa zit. Tara (11) vraagt zich af waarom haar beste vriendinnetje is verhuisd zonder afscheid te nemen.

‘Kinderen hebben een grote nieuwsgierigheid die ouders niet altijd serieus nemen’, zegt De Monchy in een Amsterdams café. ‘Zelf ging ik vroeger ook op onderzoek uit. Aan de hand van de inhoud van de afwasmachine probeerde ik erachter te komen of de vriendin van mijn vader was blijven slapen.’

Haar favoriete aflevering is ‘Knuffel zonder gever’, waarin ze met de 11-jarige Yuna probeert te achterhalen wie haar lievelingsknuffel aan haar heeft gegeven. De Monchy: ‘Ze was daar zo aan gehecht omdat ze vanwege haar gescheiden ouders best een verdrietige tijd heeft gehad.’ Die simpele vraag – wie gaf de knuffel? – leidt tot diepe familie-inzichten, zegt De Monchy. ‘Als kind heb je een vaststaand idee over wie je familie is. Maar familieleden die op Yuna’s geboortefeestje waren, zijn inmiddels uit het oog verloren. Slechts via de knuffel waren ze nog met elkaar verbonden.’

Sara’s mysteries is ook boeiend voor ouders, aldus een panellid, omdat thema’s als pesten, eenzaamheid en discriminatie terloops worden aangesneden. Een ander schrijft: ‘Ze haalt op ongedwongen wijze grootse levenswijsheden uit de kleinste gebeurtenissen, waarop je niet anders kunt dan concluderen: wat kunnen volwassenen veel leren van de nieuwsgierigheid van de jeugd.’

De in Amsterdam opgegroeide De Monchy kwam op het idee van een podcast toen ze regie studeerde aan de Toneelacademie in Maastricht. ‘Ik maakte heel lelijke decors’, zegt ze. ‘Toen ik een voorstelling in het donker maakte, werkte dat beter. Vervolgens dacht ik: volgens mij ben ik goed met audio.’

2

Mina
Etemad

Mina Etemad vreesde te stoppen met lachen na haar 10de. ‘Als ik ouder ben, doe ik dat niet meer’, dacht ze. ‘Want volwassenen lachen niet.’

Etemad (35) vertelt erover in Volwassenen lachen niet. Centraal staat daarin de vraag of ze 21 september 1993, de dag waarop ze met haar familie vanuit Iran naar Nederland vluchtte, moet vieren of herdenken. Ze bedenkt een ritueel en bespreekt met haar zus Banafsheh onder meer de moeilijke tijd die hun ouders beleefden. ‘Ze moesten opnieuw diploma’s halen, Nederlands leren’, zegt Banafsheh. ‘Ze waren emotioneel niet beschikbaar.’

Volwassenen lachen niet verscheen bij Docs, een podcast van de NTR en VPRO voor audiodocumentaires, die ook door Etemad wordt gepresenteerd. Etemad, die ook Maquette zonder verblijfsvergunning maakte, heeft ‘een warme stem met een eigen geluid’, oordeelt een panellid. ‘Mina laat zichzelf zien in haar teksten en maakt moeilijke onderwerpen, zoals migratie, tastbaar en persoonlijk.’ Een ander schrijft: ‘Poëtisch als host, prachtige verhalenverteller.’

3

Lotte
Van Gaalen

‘Wat moet een volwassen man met negenhonderd kinderspeeltjes?’, vraagt Lotte van Gaalen (32) zich af in de eerste aflevering van De man met de rammelaars, de vierdelige podcast die ze in opdracht van het Joods Museum heeft gemaakt.

Om die vraag te beantwoorden, reconstrueert Van Gaalen het leven van Heinz Keijser (1911-1988), de volwassen man in kwestie. Uit zijn verbazingwekkende verhaal, dat leidt van het Duitsland van de jaren twintig naar het naoorlogse Nederland, blijkt dat achter zijn verzameling een tragische geschiedenis schuilgaat.

De man met de rammelaars is lang niet de enige podcast van Van Gaalen. Ze maakte onder meer ook de radiodocumentaires Dagboek van Dora en De geschiedenis van het vrouwelijk orgasme, en ze werkte mee aan series als Het leven, een gebruiksaanwijzing en Er is iets vreemds gebeurd. ‘Ze heeft een neus voor goede verhalen en een fijne, trefzekere toon’, schrijft een panellid. ‘Eigenlijk een old school podcastmaker à la This American Life, maar dan in een fris jasje.’

1

Johan
Leenders

Als je een kip goed voer geeft, wordt hij zelf uiteindelijk ook goed voer. De kippen van Johan Leenders (32) uit Swifterband in Flevoland eten de restanten van wat hij op zijn eigen akkers verbouwt, zoals wortels en bieten, uien of erwten. Vermeng dit dieet met kruiden uit een nabije kruidendrogerij en de kip is bij leven al een smaakbommetje. ‘Ze hebben een veel rijkere smaak dan een doorsnee-kip’, zegt Johan. ‘Ze zijn iets vetter en in vet zit smaak.’

In 2018 begonnen Johan en zijn moeder Annelien (60) wat kippen te fokken op hun biologische akkerbouwbedrijf, een stap richting kringlooplandbouw. De kippen kregen de onverkoopbare uglies onder de groenten voorgeschoteld. Hun vlees kleurde oranje van al die wortels en bieten. Een kipconcept was geboren: het Oranjehoen. 35 duizend biologische kippen telt het bedrijf nu dat Johan gaat overnemen van zijn moeder. Deze week begint een andere kippenfokker ook Oranjehoenen te fokken voor Leenders, 17 duizend stuks. Sinds een week of drie zijn er eieren te koop met koninklijk-knaloranje dooiers. ‘Gaaf!’

De pluimveemalaise is voorlopig op afstand gebleven. Doordat de buitenruimte voor de hoenders overdekt is, mogen Johans kippen in de openlucht blijven lopen. Antibiotica komt er niet in, niet nodig ook want de vogels eten puur natuur. Johan verkoopt zijn kippen onder meer via Crisp, Hello Fresh en online slagers.

Hij kan uitweiden over fijn gemarmerde drums en mooie donkere dijen, ‘want we hebben niet alleen kipfiletjes rondlopen’. De hele kip telt. ‘Ik werk geregeld samen met chefs. Eentje deed de hele kip in de oven, en gebruikte zelfs de restjes braadjus: die roerde hij door de pilav – de lekkerste pilav ooit.’

1

Hendrik
Kramer

Vraag hem niet om een vis te bakken en uit te serveren, dat laat Hendrik Kramer (36) liever over aan de ‘Joris Bijdendijken van deze wereld’. Sterrenchef Bijdendijk is een van zijn afnemers. Visserman Kramer voorziet zijn klanten van duurzame Noordzeevis en die duurzaamheid geldt niet alleen de vissen zelf. Zijn kotter, de MDV2, wordt deels elektrisch voortgestuwd en is daardoor een bijzonder energiezuinig vissersschip, ‘een Tesla op de Noordzee’.

Vissenwelzijn, CO₂-uitstoot, gebruik van plastic en het omgaan met bijvangst zijn punten die optimaal verduurzaamd worden bij Kramer. ‘De liefde voor het visje’ kreeg hij mee van thuis: zesde generatie Urker visser, alleen zag zijn vader geen brood meer in de visserij toen de prijs van brandstof steeg en die van vis daalde.

Hendrik Kramer – Amsterdammer inmiddels – werkte een tijdje als varende postbode op de Noordzee voor offshorebedrijven, maar kwam door de Slow Food Youth Network Academy terug in de visserij. ‘Vis is eigenlijk het enige échte eten uit het wild.’ Kijk eens wat er rondzwemt tussen de Doggersbank en het Nauw van Calais, alleen dit seizoen al: pijlinktvis, wijting, schar, bot , schol, poon, mul, een zeebaarsje af en toe. Daarna komen weer de langoustines, de tarbot en de griet.

Vers is ook Wild ’n Zilt, Kramers gloednieuwe label waarvoor hij samenwerkt met de organisatie van de viswijzer. ‘We kunnen er van alles in onderbrengen, een viskraam, een restaurant, een foodtruck, en we hebben plannen voor ceviche uit blik.’

Zijn favoriete vis? Noordzeetong. ‘Een lastige vis om te vangen, maar wel de smaakvolste. Bakken in boter met wat peper en zout, Hollandse groenten erbij en misschien een drupje citroen.’

3

Rahaf
Al Lymoni

Misschien wel het toppunt van no waste: het verwerken van dadelpitten tot een product dat zich met smaak laat consumeren. In elk geval is Daffee een bijzonder innovatieve koffie-achtige drank van gemalen dadelpitten met smaakjes als gember, kardemom of sinaasappel. Je koopt het in poedervorm, heet water erbij en klaar. Cafeïnevrij en biologisch.

Daffee werd in 2020 in Nederland op de markt gebracht door de gevluchte Syrische Rahaf Al Lymoni (29) en haar man Tamim Kbarh (31). Rahaf liep in Syrië al rond met het idee, maar de oorlog kwam ertussen. In een Nederlands azc kon ze haar onderneming First Date alsnog realiseren met hulp van Forward Incubator, een organisatie die start-ups van nieuwkomers begeleid.

3

Lelani
Lewis

Ze is chef, foodstylist en -activist. Tijdens een reeks diners gaf Lelani Lewis driehonderd gasten een lesje koloniale Caribische geschiedenis, deels haar eigen verhaal: haar vader komt van het suikereiland Grenada. De naam van het culinaire lesprogramma is Code Noir, naar een Frans decreet uit de 17de eeuw over zwarte slaafgemaakten.

Behalve Caribische fusiongerechten ontsproten aan de transatlantische slavenhandel, kregen de gasten ook een suikerklontje met de tekst: ‘Ik ben een van de redenen dat er 12 miljoen Afrikanen tot slaaf zijn gemaakt.’ In 2023 begint Lelani een Code Noir Atelier in de Amsterdamse markthallen waar koks in de diaspora hun verhaal kunnen vertellen door middel van gerechten.