Marjolein Blom dook het archief van de Nasa in, op zoek te gaan naar een persoonlijk verhaal. Dana Lixenberg ging door haar buitengewone polaroidarchief, dat in boekvorm een soort dubbele meditatie werd over de vluchtigheid van roem en de methoden van de fotograaf. En Rob Hornstra keek om naar zijn eindexamenproject van de Hogeschool Utrecht, met werk dat hij in 2003 in de Russische stad Tsjeljabinsk maakte. Hij noemt zijn boek The Unknown, de onbekenden. Hoe zou het nu met ze gaan, zo’n twintig turbulente jaren later? De foto's geven van alles prijs, behalve de toekomst. (MM)

Niets is heel op de foto’s die de jonge Rob Hornstra in 2003 maakte in de Russische stad Tsjeljabinsk, in de zuidelijke Oeral. Hornstra, nu 47 en gelauwerd documentair fotograaf, was daar voor zijn eindexamenopdracht van de Hogeschool Utrecht. Hij kreeg het advies mee om op zijn reis zoveel mogelijk mensen te portretteren. Voor zijn examen fotografeerde hij, op midden- en grootformaat negatieven, bij Russen thuis.

De talrijke straatfoto’s verdwenen in zijn archief, waar ze nu voor The Unknown uit te voorschijn zijn gehaald: een gerijpte schat.
Foto’s waarop alles kapot is: de bankjes en de vuilnisbak in het park, het hekje voor de flat, het afgebladderde kozijn, de ramen van een krotwoning en de keukenkast met gebroken zijn poot. Niets functioneert in het door rauw kapitalisme besprongen Rusland, dat overal de sporen draagt van stagnatie uit de communistische tijd.

Een triest decor waar de (vaak jonge) personen die bereidwillig en spontaan poseren evenwel in al hun levendigheid en waardigheid bijna alle aandacht opeisen.
Gebutste persoonlijkheden zijn het vaak, beschadigd door wodka, armoede, het knagen van de tijd, die in Rusland sneller verglijdt dan elders. De ingeflitste portretten tonen elk detail, elk litteken, maar ook de verfijning, sierlijkheid, authenticiteit en schoonheid van de Russen die Hornstra ontmoette. Met hem vragen we ons af: wat is er, twintig jaar later, van hen geworden? (AH)

The Unknown, Russia, 2003
Rob Hornstra
Ontwerp: Gonzalo Sanchez
Kominek Books, € 68.

De ouders van Ton Grote behoorden tot de generatie die maar moeilijk iets kon weggooien. Als iets lang dienst had gedaan op de Eindhovense weg 56, ergens in een Brabantse gemeente, waarom zou je het dan bruut langs de kant van de weg zetten? Dus gingen de oude radio’s naar zolder, verzamelden zich generaties leesbrillen in allerlei laden en bleven ook kammetjes met missende tanden hun rol spelen. Toen Grote, amateurfotograaf, het huis moest opruimen, besloot hij de nalatenschap van zijn ouders, zo kenmerkend en tegelijk zo universeel, vast te leggen: elk voorwerp apart gefotografeerd.

Maar liefst 2.262 van deze voorwerpen werden zorgvuldig verzameld en in categorieën ondergebracht door vormgever Jeremy Jansen, alsof hij een verloren beschaving in kaart bracht. Het boek, dat eind 2021 verscheen, werd een hit, en is, terecht, gekozen als een van de best verzorgde boeken van het jaar. Op de omslag van het verrassend ontroerende boek staat een foto van het uitzicht van de woning waar de fotograaf is opgegroeid. Het is de laatste foto die zijn vader heeft gemaakt. (MM)

Eindhovenseweg 56
Ton Grote
Ontwerp: Jeremy Jansen
The Eriskay Connection, € 30.

De Joegoslavische dictator Josip Tito (1892-1980) had op zijn residentie een privédierentuin met beren, zwarte panters en leeuwen. Het buitenverblijf op een eilandengroepje bij Istrië heeft een wijngaard, de zonneterrassen van marmer worden opgeluisterd door klassieke sculpturen. Het interieur van zijn witte villa glanst ook van marmer, kroonluchters strooien er hun licht over het Perzische tapijt en over de tronen aan de majestueuze eettafel. Kingsize is het favoriete bed van Tito, waar hij droomde van de socialistische heilstaat, waarin voor religieuze of nationalistische twisten reden noch plek zou zijn.

In 2016 kreeg fotograaf Friso Keuris toegang tot de droomwereld die Tito voor zichzelf had geschapen. De zomerresidentie is sinds zijn dood nog steeds strikt verboden terrein voor het publiek en wordt beheerd alsof de voormalige leider er elke dag nog kan terugkeren: alles spic en span, het gazon gemaaid, de druiven geoogst. Alleen de wilde dieren ontbreken. Het is de enige plek in de door oorlog verscheurde federatieve staat waar de utopie standhoudt.
Het contrast is groot tussen deze in de tijd gestolde idylle en de foto’s die Keuris tussen 2001 en 2017 maakte van het Joegoslavië Tribunaal in Den Haag: rechters, beveiligers, advocaten en getuigen van de oorlog die het land van 1991 tot 2000 veranderde in een hel. De portretten zijn neutraal en zakelijk, een mooie weerspiegeling van wat onafhankelijke rechtspraak vermag. Des te harder is de confrontatie met snapshots uit dossiers over massagraven en concentratiekampen, videostills van executies en het brandschatten van boerderijen.
Tito is een monumentale getuigenis over utopische wanen en de gruwelijke waanzin die eruit is voortgekomen. (AH)

Tito
Friso Keuris
Ontwerp: Teun van der Heijden, Heijdens Karwei
Kehrer, € 58.

Een van de hoogtepunten van de eerste grote solo-expositie van Jan Dirk van der Burg in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam was een audiovisuele presentatie op drie schermen. Daar waren ook de gesprekken te horen die de fotograaf had gevoerd met de bewoners van de huizen die hij in een jarenlange expeditie door het land fotografeerde. Waar kwamen toch opeens al die vlinders als geveldecoratie vandaan? Als je goed luistert, hoor je een vrouw zeggen: ‘Die waren in de aanbieding bij de Action’. Zo makkelijk kan het zijn.

In een interview in deze krant meldde de fotograaf dat hij maar liefst vijfhonderd foto’s had van ramen waarin gefiguurzaagde letters het woord HOME vormen. Noem het de dictatuur van het tuincentrum.
Van der Burg legt met grote precisie en mededogen de gemiddelde smaak van Nederland vast. Het boek (ook in het Engels verschenen) ligt in de hand als een catalogus van Nederland, met honderden en honderden foto’s die in een schitterend beeldrijm proberen te benoemen wat er nou zo typisch Nederlands is. Het zijn de dingen die je niet meer ziet, behalve natuurlijk als Van der Burg je straat heeft bezocht. (MM)

Typisch Nederland
Jan Dirk van der Burg
Ontwerp en concept: Jan Dirk van der Burg en Studio Hendriksen
Nai010 publishers, € 29,90.

17 jaar oud was Johan van der Keuken (1938-2001) toen hij in een schoolopstel schreef over ‘de kunst waarvan ik het meest houd’. Dat die kunst de fotografie was (‘de kunst van het heilige zien’) mag geen verrassing heten; Van der Keuken heeft zich ontpopt tot een van de beste fotografen van Nederland, met ook buiten de landsgrenzen grote bekendheid. Dat de fotograaf en filmer eveneens goed was in het verwoorden van zijn gedachten over kunst en het beschrijven van andermans werk, weten waarschijnlijk minder mensen.
De catalogus Johan van der Keuken – De kunst waarvan ik het meest houd, verschenen bij de gelijknamige overzichtstentoonstelling in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam, dicht dat gat. Het is een terecht grondig, klassiek vormgegeven eerbetoon aan Van der Keuken, dat ruim baan geeft aan zijn foto’s. Verspreid door het boek staan zijn citaten, die extra houvast en verdieping bieden tijdens het kijken.

Nog altijd sprankelen zijn foto’s van de pagina’s (en van de museummuren) af. Nu horen die teksten daar ook bij. ‘Je kunt een kader fixeren, muurvast neerzetten, maar je kunt het ook laten ademen, het een soort gevoeligheid aan de randen geven, bijna alsof de ruimte eromheen gestreeld wordt.’ Ja jémig, Johan! (MB)

Johan van der Keuken – De kunst waarvan ik het meest houd
Redactie: Frits Gierstberg
Vormgeving: Kummer & Herrman
Tentoonstellingscatalogus Nederlands Fotomuseum Rotterdam
Lecturis, € 45.

Stadsbeeld. Zo heet de rubriek in Het Parool, waarvoor straatfotograaf Julie Hrudová, opgegroeid in Praag, twee jaar lang fotografeerde en waarvan de foto’s nu zijn samengebracht in het boek Chasing Amsterdam. Je weet niet wat je ziet. Blijkbaar waren de straten van Amsterdam tijdens coronatijd niet alleen stiller, maar was er ook meer ruimte voor magie. En niemand die het opmerkte, behalve Hrudová.

Bladerend door haar boek, krijg je de indruk dat alleen zij ter plekke was toen een eenzame roeiboot op de Amstel de oneindige mist in voer, toen er een bloementuil op blote voeten van de pont over het IJ kwam wandelen en toen een personage uit de musical Cats een banaan stond te eten op straat.
Maar ook minder krankjorume onderwerpen ondergingen een onmiskenbare Hrudová-metamorfose. De kleuren, de composities, de kleine toevalligheden; dankzij haar blik is het mogelijk om weer verliefd te worden op Amsterdam, waar je plots oog in oog kunt staan met een poedel met een rood geverfde afro en waar Jezus zelf in de volle zon staat te praten op de hoek van de Molukkenstraat. Hrudová’s boek is bescheiden vormgegeven, de edit is subtiel effectief. Eigenlijk doen de foto’s hier al het werk – en hoe. (MB)

Chasing Amsterdam
Julie Hrudová
Vormgeving: Sabine Verschueren
Ipso Facto, € 34,95.

In haar monumentale levenswerk Siberian Exiles volgt fotograaf Claudia Heinermann de lotgevallen van de duizenden bewoners van de Baltische landen die door het Sovjet-regime werden verbannen naar Siberië. Heinermann geeft de veelal onbekende, door Stalin in gang gezette tragedies een gezicht. Met portretten van de bannelingen en hun nakomelingen, archief- en privéfoto’s, beelden van de goelag waar ze dwangarbeid verrichtten en bezweken. Majestueuze landschappen vormen het even oogstrelende als onbarmhartige decor van Heinermanns omzwervingen.
Deel 3 van Siberian Exiles (520 pagina’s) is gebaseerd op het levensverhaal van slechts één persoon: de Estse Marju, wier vader in 1945 werd gedeporteerd. Haar moeder en zijzelf werden naar Kazachstan verbannen, waar ze, in de oneindige steppen, te werk werden gesteld in een kolchoz. Daar aanschouwden ze in 1953 de explosie van de eerste waterstofbom.

De proeven met massavernietigingswapens in Kazachstan vormen het thema van het boek. Tot de dag van vandaag zijn de gevolgen ervan zichtbaar, in verpulverde landschappen, opgeblazen gebouwen, dood vee op de steppen, embryo’s op sterk water met afschuwelijke afwijkingen, ‘onverklaarbare’ kankergevallen, kinderen met ernstige afwijkingen. Geigertellers geven aan dat de radioactiviteit in Kazachstan vaak nog alle normen overschrijdt. Hoeveel doden zijn gevallen door de explosies, door de wind die draaide en de radioactiviteit naar een stad blies?
Marju, inmiddels een bejaarde vrouw, heeft 25 jaar gevochten voor een eerbetoon in de Estse hoofdstad Tallinn voor haar landgenoten die in ballingschap hebben geleden onder de proeven. Ontroerend en moedig dat Heinermann het aandurft het Kazachse gruwelverhaal aan de hand van één getuige te schetsen. Stalin en de zijnen gaven niet om een mensenleven meer of minder. Ze kregen Marju, zie haar ijzersterke portret, er niet onder. (AH)

Siberian Exiles, part III
Claudia Heinermann
Ontwerp: SYB
Eigen beheer, € 75.

Een buitenlamp. Een rots in een berglandschap. De ingang van een grot. Een woning op een schuine helling. Twee handen houden een model van een vliegtuig of een raket of een shuttle vast. Een openstaande staldeur. Het zijn de eerste pagina’s van Failing Forward, het fotoboek van kunstenaar en fotograaf Marjolein Blom. Even terug naar dat model. Achterin het boek is een bijlage waarin we de foto terugvinden, als onderdeel van de foto’s die Blom heeft verzameld uit het Nasa-archief, waar rechtenvrije beelden kunnen worden gevonden uit de geschiedenis van de Amerikaanse ruimtevaart.
De foto in kwestie is gemaakt in 1969 en de handen zijn van Maxime A. Faget, die de onderzoeksafdeling van Nasa leidde en hier een vroeg model van de latere space shuttle in handen heeft. Blom legt graag de mysteries die zich voor haar lens afspelen naast de mysteries van de kosmos, zoals ze door de Nasa worden bestudeerd.

En ergens op die kruising vinden kunst, wetenschap en het leven, dat van de fotograaf en dat van alle aardbewoners, elkaar. Grote gebaren wellicht, maar als je maar vaak genoeg door het fraaie boek bladert, zie je het ook. Dat de raadsels van het universum zich overal om ons heen bevinden. En dat als je inzicht wilt bereiken, je toch moet beginnen met iets bouwen; of met het maken van een fotoboek. (MM)

Failing Forward
Marjolein Blom
Ontwerp: Dongyoung Lee
The Eriskay Connection, € 32.

Je kunt natuurlijk wel zéggen dat alles met alles te maken heeft, dat een microscopische opname van een geleedpotige bijvoorbeeld dezelfde betekenis heeft als een foto van een opgegraven, 18de-eeuws potje en dat dat potje dan weer op gelijke hoogte staat met het uitzicht vanuit je huis in Amsterdam – maar ís dat ook zo? In het fotografische universum van Harold Strak is het antwoord: ja. Lang niet iedere fotograaf komt zomaar weg met die egalitaire behandeling van onderwerpen, met die op het eerste gezicht volstrekt willekeurige aaneenschakeling van insecten, kale bomen, oude vakantiekiekjes, stadsgezichten en het vertederend tere klokhuis van een peer – Strak wel.

Misschien omdat hij dit al jaren doet, omdat we dit inmiddels van hem gewend zijn, maar nee: te makkelijk. De basis van zijn mooie, op Japans papier gedrukte boek Verdigris is persoonlijk. Vanaf het moment dat de fotograaf als kind aan de hand van zijn moeder de wereld in huppelde (lieve foto aan het begin) heeft hij – dat voel je – alles wat hij in die wereld tegenkwam met dezelfde nieuwsgierigheid en zorg benaderd. Verdigris is de verzamelnaam voor patina op brons en koper. Het is ook het laagje dat Harold Strak achterlaat op de dingen wanneer hij ze geconcentreerd met zijn camera vastlegt. (MB)

Verdigris
Harold Stark
Vormgeving: Willem van Zoetendaal,
Van Zoetendaal, € 45.

‘Een goede Polaroid kon me echt frustreren, omdat het betekende dat ik die specifieke emotie had gemist op film.’ Deze uitspraak van Dana Lixenberg, opgetekend in haar prachtige nieuwe boek Polaroid 54 / 59 / 79, is sterk verbonden met een fotografisch tijdperk dat voorgoed voorbij is: de periode dat fotografen vooral analoog werkten (op film) en tussen shoots door vaak instant fotootjes maakten, voor zichzelf, voor in het eigen archief, om het licht te testen. Zo ook Lixenberg in het Amerika van de jaren negentig en nul, toen ze de mensen uit de culturele voorhoede portretteerde voor tijdschriften en kranten. Haar ‘officieuze’ Polaroids van Whitney Houston, Heath Ledger, Sonny Rollins, Sylvia Kristel, Tupac, Eminem en nog zo indrukwekkend veel anderen tonen momenten van ontspanning en verstrooiing achter de schermen van door media bepaalde levens. Soms openbaarden zich dus de echte emoties dáár, op die fijne, zachtgekleurde fotoafdrukjes die nu bij elkaar in één boek zijn gestopt.

Af en toe is Lixenberg zelf ook te zien, losjes poserend met de sterren die ze in beeld bracht. Niet uit ijdelheid, maar om te laten zien: zo was het vóórdat beroemdheden verdwenen achter steeds strakkere beeldprotocollen en de ijzingwekkende wetten van de sociale media. Wat een tijdsbeeld. (MB)

Polaroid 54 / 59 / 79
Dana Lixenberg
Vormgeving: Roger Willems
Roma Publications, € 55.