Leve de democratie

Vóór we de democratie bejubelen is het goed te vragen wát we eigenlijk bejubelen.

De Franse filosoof Claude Lefort meent dat democratie een symbolische aangelegenheid is. Of de gemeenschap, die ook wel ‘volk’ wordt genoemd, zich nu laat vertegenwoordigen door volksvertegenwoordigers of een president, volk en vertegenwoordigers vallen nooit helemaal samen, de soevereiniteit van het volk bestaat niet echt. Vandaar dat Lefort erop hamert dat de plaats van de macht leeg moet blijven. Het gaat erom in die halve fictie van democratie, in de symbolische orde van de politiek te geloven, erop te vertrouwen dat de gemeenschap, die natuurlijk uit talloze kleinere gemeenschappen bestaat, op die manier het beste wordt beschermd.

Soms denk ik dat het met democratie net is als met liefde. Gelukkig zijn de mensen die haar mogen ervaren. Pas op als ze haar gaan benoemen. Ongeveer één keer in de maand blader ik bij de Chinees de Story door. Vaak heeft Dré Hazes dan net een ‘grote liefde’ gevonden. Sla ik een maand later weer de Story open, dan blijkt het met die liefde even slecht afgelopen als met de democratie in Hongarije. Het schoot een keer door me heen dat ‘Jeroen belooft Linda de liefde’ eigenlijk een equivalent is van ‘Poetin belooft Kazachstan democratie’.

In de auto laat ik het woord democratie vallen – het kan iets met deze editie van de krant te maken hebben, want zo vaak laat ik dat woord nou ook weer niet vallen.

Mijn zoon van 12, die achterin zit, zegt terwijl hij zijn blik strak op zijn telefoon gericht houdt – hij is Brawlstars aan het spelen: ‘De democratie is uitgevonden in Athene. Alle mannen boven de 18 mochten stemmen.’ Mijn zoon is een soort Siri.

Qua democratie heb ik een tijdje twee stemmen gehad, in plaats van één, maar nog langer nul.

Die dubbele stem verkreeg ik van Laetitia, mijn flatgenote in Enschede, die een kameleon hield en de gezamenlijke biobak aan de straat zette. Als wederdienst bracht ik haar stem uit, Tweede Kamer, Europa, gemeenteraad – ze gaf al aan goede doelen.

‘Juf, we moeten nog stemmen.’ 22 jongensogen kijken mij verwachtingsvol aan. Dagelijks, na het Jeugdjournaal, stemmen we over een stelling. Van ‘tijd voor een vrouwelijke minister-president’ tot meer aardse kwesties, zoals vandaag: ‘Wil jij later een dure auto?’

Directe democratie in de klas. Als kind van de jaren zeventig is het me met de paplepel ingegoten. Op onze kleine dorpsschool mochten wij zelfs onze leraar kiezen. Iets wat nu vrijwel ondenkbaar is. Terwijl juist nu ingrijpende toekomstkeuzen voor kinderen worden gemaakt.

Als ze me komen halen voor de tribunalen, zal ik dan angstig piepen: ‘Neem Sheila Sitalsing, die is veel belangrijker?’ Ik hoop van niet, maar wie zal het zeggen? Journalisten die zichzelf heldenmoed toedichten zonder ooit op de proef te zijn gesteld, moet je niet vertrouwen.

Voor democraten is de geschiedenis kort. Dictators zijn er voor eeuwig, vooral als het ook nog veldheren zijn: Alexander de Grote, Julius Caesar en Napoleon. Zij worden na vele eeuwen nog herinnerd. Dat geldt ook voor de meest verschrikkelijke tirannen als Dzjengis Khan, Attila de Hun, Hitler en Stalin. Ze zijn in hun slechtheid oneindig fascinerend.

Zo op het oog doe ik niet aan democratie; in mijn spreekkamer valt immers weinig te stemmen. Of een scan of laboratoriumonderzoek zinvol is, kun je niet met een meerderheid van stemmen bepalen. En met zijn tweetjes, mijn patiënt en ik, kunnen we dat ook niet. Slimme onderzoekers moeten in grote groepen kijken of een scan of foto nuttig is (spoiler: vaak niet) en of antischurft- en malariapillen bij covid-19 daadwerkelijk gezondheidswinst opleveren. Als ze dat een beetje goed doen, luister ik daarnaar. Helpt het niet, dan doe ik het niet. Ook niet als covidontkennende dokters met veel aplomb die pillen promoten.

De democratie, zo leert iedereen op school, is gebaseerd op de trias politica. Daarnaast worden als vierde en vijfde macht ambtenarij en pers genoemd. Een zesde macht wordt meestal vergeten: het geïnstitutionaliseerde bedrijfsleven. Die is het minst onbaatzuchtig en beschikt over het meeste geld.

De corrumperende werking daarvan zagen we in Brussel: de machtige lobby’s die Facebook en Google wisten te mobiliseren teneinde wetgeving die hun macht tempert, te voorkomen. Of neem de moordende tabaksindustrie, die daar over tweehonderd lobbyisten beschikt. Een artsenorganisatie kan er net twee betalen. U mag raden wie díe strijd wint. De slager beslist nog steeds wie er wordt geslacht.

Het heeft grote voordelen om ervaringen op te doen met gemankeerde democratieën, of met democratieën die wel zo heten, maar het niet zijn. Omdat je er goed van leert rekenen in schaarste: er loopt een rechte weg van ongecontroleerde macht in een regeringspaleis waar men baadt in overdaad, naar een volk dat uren in de rij moet staan voor twee uien die elk kwartier in prijs stijgen.

Omdat je van nabij ziet hoe snel gemeenschapszin verdampt als er overleefd moet worden, en hoe slecht sociale verbanden bestand zijn tegen druk – je leert het ook niemand kwalijk nemen.

Dit jaar werd de kerstborrel van het Transitieteam afgelast. Uiteindelijk werd de kerstborrel een nieuwjaarsborrel via de Zoom. Speciaal voor alle medewerkers was er een tafelgoochelaar geregeld die vanuit een speciale studio zijn kunsten vertoonde. Op indrukwekkende wijze wist hij de medewerkers van het Transitieteam steeds weer voor de gek te houden. In de Q&A verklapte hij dat het bij illusionisme allemaal om de afleiding gaat.

Op zijn eerste persconferentie als president zei Joe Biden dat hij het als zijn belangrijkste taak zag om te bewijzen dat democratieën superieur zijn aan autocratieën. Hij wees in dat verband specifiek naar China. Biden heeft gelijk als hij zegt dat de groeiende macht van het autoritaire China een uitdaging vormt voor de democratische wereld. Biden heeft de Amerikanen beloofd dat China tijdens zijn presidentschap niet het belangrijkste, rijkste of machtigste land ter wereld zal worden.

Ik ben één keer Chippendale geweest, twintig lentes jong en al net zo bang als nu, dus voor mij had het absoluut niet gehoeven, maar onze groep medewerkers van camping Bellevue had het thema van de feestavond nu eenmaal democratisch bepaald.

In doodsangst, in een zwarte string die ik van tante Leen van no36 had geleend, heb ik in de campingbar op de tafels gedanst tot ik bijna overdreven uitgleed in een plasje bier, even horizontaal in de lucht bleef hangen en vervolgens met geweld op omgevallen tafels en de plavuizen neerkletterde.

Zouden de oude Grieken tevreden knikken als ze een dagje op Twitter, Facebook of Instagram konden verpozen? Misschien wel, omdat sociale media op radicale wijze hun democratische idealen mogelijk maken, al waren die 25 eeuwen terug nadrukkelijk alleen bedoeld voor vrije burgers. Waarschijnlijker is dat ze zich te pletter zouden schrikken.

Geachte wetenschapsredactie van de Volkskrant,

Het is stuitend dat jullie na twee jaar coronacrisis nog NUL aandacht besteedden aan een preventief middel dat geweldig beschermt tegen het virus. Ik heb het natuurlijk over linksdraaiende kurkuma. Tibetaanse monniken weten dit allang. Bovendien publiceerde een zeer gerespecteerde wetenschapper erover in The Journal of Alternative Medicine For Healthy Aging. Twaalf hamsters kregen linksdraaiende kurkuma en werden een maand lang in hun gezicht gehoest door coronapatiënten. Deze hamsters maakten het na afloop UITSTEKEND. (Zie foto appendix III). De controlegroep kreeg rechtsdraaiende kurkuma en daar stierf één hamster een VERSCHRIKKELIJKE DOOD. (Zie foto appendix IV).

Het kon op geen slechter moment komen. Leve de democratie, verzoekt de hoofdredacteur zijn columnisten te schrijven. Zo’n verzoek weigeren, zou onbeleefd zijn.

Het moment is zo ongelukkig gekozen, vanwege de nieuwe coalitie. Het coalitieakkoord heeft mijn vertrouwen geschokt, en daar ben ik nog lang niet van hersteld.

De vingers van de vrouw voor mij bij de kassa trillen als ze haar pincode intikt. De kleine meid aan haar broekspijpen heeft een pakje rijstwafels al open gegrist en schrokt er vrolijk op los. Er zitten twee appels, een pak macaroni en een kaas in hun boodschappenmandje. De moeder schudt haar hoofd en prevelt excuses.

De Atheense leider Perikles bracht lang voor Christus een ode aan democratie, eiste de rol van de uitvinders van democratie voor de Grieken op, sloeg zich bij iedere nieuwe zin harder op de borst en bewees daarmee dat mannen leugenaars zijn. Maar de waarheid heeft veel kenmerken en een ervan is dat die vroeg of laat haar gezicht laat zien.

Af en toe bezoek ik een bijeenkomst van Forum voor Democratie, en telkens bekruipt me dezelfde aarzeling. Schrijf er niet over, hoor ik van mezelf en anderen, ze zijn het niet waard. Elke letter van elke column hijst ze hoger op hun schouwtoneel.

Bij een voorgaande columnistenmarathon had ik een meningsverschilletje met de eindredactie. Mijn column was langer dan de voorgeschreven tweehonderd woorden – en dat mocht niet. ‘Past hij daadwerkelijk niet?’, informeerde ik bij de dienstdoende eindredacteur. Ik wist namelijk dat ik gemiddeld kortere woorden gebruik dan talloze collega’s, zeker omdat ik veelvuldig priemgetallen en cijfercombinaties opsom. Zowel ‘7’, ‘arbeidsongeschiktheidsverzekering’ als ‘meervoudigepersoonlijkheidsstoornis’ tellen als één woord. Mijn tegenargumenten werden gediskwalificeerd: ‘Alle columnisten zijn gelijk en hebben recht op tweehonderd woorden.’

Drie hoeraatjes voor de democratie? Vergeet dat maar. Haar grootste succes én handicap is haar banaliteit: ze is zo gewoon geworden dat we haar voor lief nemen. Klagen mag, prijzen niet. Over democratie schrijven is ook lastig. Het begrip heeft elke sensualiteit verloren, zoals zoveel woorden die volgens schrijver Pascal Mercier door de media tot doodse en steriele formules zijn gemaakt.

Ik las een mening op internet. En ik moet zeggen: ik was het er niet mee eens. De mening werd verkondigd door een nogal domme lul. Zijn argumenten waren zwak en bovendien lelijk opgeschreven. Wat een domme lul. Moet je ’s opletten hoe eloquent ik hem op z’n plek ga zetten. Metafoortje hier, analogietje daar, relativerend grapje erbij en op internet ermee. Schaakmat, domme lul. Elk hartje voor mij betekent een middelvingertje naar hem, ik hoop dat-ie dat doorheeft.

Landgenoten,

Nederland is in de greep van een pandemie. Een pandemie van antidemocratische gebeurtenissen is uitgebroken. Burgers wier leven wordt vernield door een meedogenloze overheid. Een overheid die burgers vernedert door hen in lange rijen te laten wachten voor een loterij om schadeclaims. Partijen die een nieuwe bestuurscultuur prediken en intussen met de ruggen naar elkaar staan. Een formatie die zich in dichte mist voltrekt: een onbegrijpelijk proces met onverklaarbare uitkomst.

Toen we met zijn allen het minst mochten, om samen het virus te beteugelen, wisten we het thuis in onze mini-democratie gelukkig perfect te vertellen. En niet alleen wij. Zeventien miljoen virologen, als variatie op zeventien miljoen bondscoaches. Het was best spannend, onze verhouding tot de democratie. Vaak dacht ik, als iemand zijn plekje opeiste in het publieke domein: die heeft een punt, maar wat een aansteller. Doe eens even rustig.

Leve de lente! Als we in stralend licht weer verbroederen op terrassen. Met bitterballen. Leve bitterballen!

Leve de zon die onze kille lockdownhuid verwarmt. Leve bloesem, leve gekabbel van gebabbel in de lucht. Leve koud bier. Leve serveersters. Leve een man die voorbij fietst en lacht alsof hij net iemand voorzichtig heeft gekust. Knappe man trouwens.

Mevrouw Van der Kaaij (85) heeft een klacht ingediend over de tafelschikking: meneer Blokker (88) niest in haar pap. Ik acht de klacht gegrond. Meneer Blokker staat bekend om zijn ochtendlijke niesbuien en is bovendien erg traag – hij heeft zijn hand pas voor zijn mond als hij is uitgeniest. Hij moet naar een plek waar hij niemand kan raken, maar niemand wil ruilen.

Weer deinen we mee op de seizoenen van de democratie. Zoals een eeuw geleden, toen de eerste Volkskrant verscheen in het decor van de wereldrevolutie die aanstaande leek. De Communistische Internationale veroverde terrein, maar de pacificatie van 1917 had het vuur uit de strijd gehaald. De Oranjes bleven, al waren de Romanovs onthoofd.

Het gebeurde op een

Kwieke zondagmiddag

Nadat hij een Mariakaakje

In de rooibosthee had gedoopt

‘Wat kunnen we doen om onze democratie sterk te houden?’, vroeg de redacteur. Hier een gepaste quote uit de Nederlandse Oudheid: ‘Trek je mond open. Wacht niet. Wees niet bang, wees niet angstig. Je moet je mond opentrekken, want alleen dan kunnen we je helpen.’

O doorluchtige Pieter Klok, onze leider,

Veel dank voor de uitnodiging deel te nemen aan deze columnistenmarathon. Een uitzonderlijke eer. Helaas moet ik mij, wat aan de late kant misschien, afmelden. Het grootste deel van mij was er graag bij geweest, maar een coalitie van tijdgebrek en angst verhindert mijn deelname.

Dan kom ik nu bij de vraag: wat ís democratie dan eigenlijk? Het lastige daarbij is natuurlijk dat een complex en meerduidig begrip als democratie niet met een schaartje te knippen is. Dan kun je zeggen, neem een ander instrument, maar als je dat dan doet, bij wijze van gedachte-experiment, en je probeert het begrip democratie te knippen met laten we zeggen een betonschaar, of een heggenschaar of een kartelschaar, of je gaat het te lijf met een snijbrander of zelfs een thermische lans, of zo’n hydraulische schaar waarmee ze mensen uit autowrakken knippen, wat ik altijd een enorm dramatisch gezicht vindt, omdat je je dan realiseert dat ook dát democratie is, dat, dus, maar – enfin.

Democratie, je hoort er wel eens goede geluiden over. Ik weet het zo net nog niet. Waar het volk regeert, gebeuren de ergste ongelukken.

Voor je het weet wordt de stem van het volk verheven tot The voice of Holland, en baar je een monsterlijk gedrocht dat enkel wanklanken produceert. We weten allemaal tot welke verschrikkingen dat in de recente geschiedenis heeft geleid.

Mijn complottheorie is veel plausibeler dan al die andere. Hoe het echt zit met het coronavirus: het is bedacht op de klimaattop. Dat ging als volgt: onze wereldleiders waren aan het babbelen over het milieu en iedereen was het erover eens dat het tijd was voor actie. Al die jaren van beloften, handdrukken en afspraken hebben immers bar weinig uitgehaald voor het klimaat.

Van de hoofdredactie begreep ik dat in de begindagen van de Volkskrant de angst bestond dat de katholieke arbeiders zouden bezwijken voor de verleidingen van het communisme, en daarmee de democratie zou sneuvelen. Die angst is lange tijd weggeweest, om nu weer volledig terug te zijn. Al heet de autoritaire verleiding nu anders. De grote vraag is: waren de welvarende 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog nu de regel of de uitzondering?

Terwijl op het Museumplein een politiehond een happie uit een wappie nam, viel mijn oog op iets anders: een hap die mediabedrijf Twitter uit mijn tijdlijn had genomen. Ik had ontdekt dat een van de demonstranten een nepfoto verspreidde en uitgelegd waaraan je dat kon zien. Waarna Twitter besloot de foto te verwijderen. Met als gevolg dat mijn uitleg verwees naar een grote, gapende, lege plek.

Op een herfstige winterdag werd ik gebeld door Maurits van de Volkskrant. Of ik een korte column wilde schrijven over een specifiek thema. Dat thema, zo vertelde Maurits door de telefoon, luidde ‘Levende democratie’. Het waaide hard.

Onze dochter Leah (4) is nogal talig, nog voor haar eerste verjaardag sprak ze in volzinnen.

Dat is verder geen verdienste, de een kan dít en de ander kan dát en ook voor later zegt het niet veel, maar we hebben ons er wel altijd uitstekend mee geamuseerd. ‘Zeg eens democratie’, zeiden we dan, en dan zei ze dat, zonder de minste hapering, en het was juist het gapende gat tussen dat kleine meisje en dat grote woord dat het zo geestig maakte. Ze wist uiteraard niet wat het betekent.

Over het leiderschap van voetbaltrainer Louis van Gaal is al veel gezegd, door Louis van Gaal in de eerste plaats. Hij praat graag over het onderwerp. En over zichzelf.

Als trainer gaat het om leiderschap en inzicht in het spel, zei hij vorig jaar. ‘Ik kan moeilijk zeggen dat ik die niet heb’, concludeerde hij. Nog een goeie: ‘Nederlanders denken het altijd beter te weten. Ik denk het ook beter te weten, maar ik heb er verstand van, dat is het verschil.’ Hij kiest voor ‘democratisch leiderschap’, wat erop neerkomt dat hij luistert naar zijn assistenten en spelers en vervolgens een besluit neemt – een goede volgorde.

Onze geschiedenisleraar had de bijnaam Apie. Bijnamen zijn vaak even genadeloos als raak, en dit was er zo een. Apie was behaard. Overal kwamen dikke, zwarte haren uit, zijn nek, zijn oren, zijn neusgaten, zijn vingerkootjes. Hij had een ingevallen gezicht en deed wel pogingen om zich te scheren, maar altijd tevergeefs.

Het was 1980. Ik liep stage op een hbo-opleiding voor sociaal en cultureel werk, om mijn lesbevoegdheid te halen. De school, bevolkt door jongens en meisjes uit de betere kringen, was gevestigd in enkele statige villa's, omringd door een weelderige tuin.

Een beschouwing over democratie in 200 woorden kan niet. Je moet beginnen met Plato en Churchill citeren. Ben je de helft van je quotum al kwijt en nog niet aan je eigen opvattingen toegekomen, waarvoor nog een woordje of tachtig resteren. Daarin moet je wijzen op de zwakten van de democratie, concluderen dat er grote gevaren aan kleven, dat psychopaten er zomaar mee aan de haal kunnen gaan (voorbeelden noemen) en dat de democratie een godsgeschenk is voor wie haar wil afschaffen (cynische opmerking ‘Leve de democratie!’, terugverwijzen naar Plato).

Je hebt mensen die graag kijken naar filmpjes van objecten onder een hydraulische pers. Bijvoorbeeld een kaars – onder druk verliest die zijn vorm, er ontstaan uitstulpingen, tot hij helemaal, maar dan ook helemaal, platgedrukt wordt.

Natuurlijk is democratie belangrijk. Het is doodeng wat er in Rusland en China gebeurt en ook in Amerika zijn ze niet helemaal fris bezig, maar eerlijk gezegd interesseert die hele democratie mij geen lor. Het is zó saai! Zelfs onze hoofdredacteur schreef in zijn opdracht voor deze bijlage: ‘Het is zeker niet de bedoeling dat jullie allemaal topzware beschouwingen produceren. Humor en zelfrelativering zijn in een democratie misschien wel het allerbelangrijkst.’ En ons dan met zo’n onderwerp opzadelen! Lekker, Klok.

Ik kook hier elke dag het eten. Heel af en toe weet ik niet wat ik nu weer eens koken zal. Dan vraag ik aan mijn huisgenoten: ‘Wat willen jullie vanavond eten?’ Mijn jongste zoon zegt dan ‘pizza’. Dat zal niet gaan, want mijn dochter heeft het pizza-oventje meegenomen toen ze uit huis ging.

Sheila Sitalsing (leuk stukje), Micha Wertheim (geestig stukje), Kustaw Bessems (goed stukje), Willem Vissers (leuk stukje, mooie metafoor), Peter de Waard (interessant stukje), Arie Elshout (taai stukje), Aaf Brandt Corstius (leuk, herkenbaar stukje), Sander Donkers (ook herkenbaar, ook wel leuk), Margriet Oostveen (apart stukje), Martin Sommer (niet erg herkenbaar stukje), Sylvia Witteman (handige winkel, leuk geschreven), Teun van de Keuken (terechte ergernis, doe gewoon normaal), Aleid Truijens (beetje makkelijk stukje), Max Pam (beetje vies stukje), Loes Reijmer (belachelijk inderdaad), Frank Heinen (mooi stukje), Peter Middendorp (ook mooi stukje), die huisarts met dat vrolijke shirt en die stethoscoop om z’n nek (leerzaam stukje), Asha ten Broeke (niet superleuk maar wel goed stukje), Paul Onkenhout (prima), Sander Schimmelpenninck (zal iedereen wel weer het allerbeste stukje vinden terwijl als wij zo’n stukje zouden schrijven dan hoor je niemand maar omdat hij heel knap is en van adel is, is het opeens van: oooh, wat een goed stukje), Bert Wagendorp (vintage bertstukje), Ariejan Korteweg (leuke naam), Eva Hoeke (niet helemaal gelezen maar stukje dat we gelezen hebben was heel leuk stukje), Maarten Keulemans (stukje van het jaar), Harriet Duurvoort (stukje), Toine Heijmans (stukje zeilen), Arno Kantelberg (leuk stukje, jammer van dat anderen de maat nemen).

Ik heb iets bedacht dat de democratie uit het slop kan halen.

Drie maanden van mijn leven heb ik in een bedrijf gewerkt, ik verscheen om 9:00 uur en vertrok om 17:00 uur. Daar heb ik ontdekt dat er twee soorten werknemers zijn. Je hebt de probleemoplossers. Je legt ze iets voor, ze staren even voor zich uit en beginnen te zoeken naar een oplossing. En je hebt de carrièremakers. Die houden de boot af, tot ze credits kunnen opeisen voor de oplossing van het probleem. Dat zijn de mensen die in alle sectoren van de samenleving komen bovendrijven. Maar vooral in de politiek.

Ze zijn een wat onzichtbare groep en ze verdienen meer aandacht. In ieders belang, want ze vormen een bedreiging voor de democratische rechtsstaat.

Zij dragen geen gele hesjes en staan ook niet op het Museumplein. Toch laten ze soms merken dat ze er zijn. Ze schrijven bijvoorbeeld in brieven aan de krant dat zij nooit met toeslagen te maken hebben. Of dat ze de redactie te zuur vinden. Onder Volkskrant-lezers lijken ze oververtegenwoordigd. En ze zijn een doorslaggevende factor bij verkiezingen.

Vaak heb ik niet gehuild op de middelbare school, maar één huilbui herinner ik me levendig. We zitten in het geschiedenislokaal en een oefening in debatteren is uitgemond in een publieke ruzie met een vriendin. Zij heeft de armen over elkaar gevouwen, ik beantwoord haar bokkigheid met wat je ‘een emotionele debatstijl’ zou kunnen noemen.

In tweehonderd woorden een ode brengen aan de democratie is zoiets als de liefde bezingen in één noot en een paukenslag. Aaa…boem!

Meer kan het niet zijn. Alleen de jongen die sneller klaar kwam dan Vestdijk schrijven kon, heeft het voor elkaar gekregen. Reeds Godfried Bomans heeft opgemerkt dat je in de liefde de daad moet vergelijken met de paukenslag. Zo zijn in een democratie de verkiezingen een klap op de vuurpijl. Als je wilt weten wat democratie vooral niet is, luister dan naar vadertje Stalin. Hij zei: ‘Zij die de stemmen uitbrengen, gaan nergens over. Zij die de stemmen tellen, gaan overal over.’

Fuck de democratie. Dat heb ik weleens gedacht. Nadat de demos in kwestie voor de zoveelste keer een serieleugenaar tot premier stemde, bijvoorbeeld. Of toen de fascisten de provincialestatenverkiezingen wonnen.

Daarna fluit ik mezelf terug. Want: wat is het alternatief? ‘Minder democratie’ is nooit het antwoord, zelfs niet als de vraag is hoe we er in snotfuckingvredesnaam voor zorgen dat mensen stoppen met stemmen op bedriegers en booswichten. Bovendien: waarschijnlijk is het probleem juist dat we te weinig democratie hebben.