De zwarte bladzijde
van de Witte Helmen

Een accountant met kennis van de Nederlandse wet is daarom ingevlogen om de financiën van de stichting door te lichten. De hele week is de accountant al bezig op het kantoor in Istanbul, in de praktijk het zenuwcentrum van Mayday. De accountant wil nu antwoord op een vraag. Een vraag die zich gedurende deze week als een donkere wolk boven de organisatie samenpakt.

Waar is de 50 duizend dollar in contanten gebleven die Le Mesurier ruim een jaar eerder uit de kas heeft gehaald?

Dit staat vast: het is allemaal begonnen met Operatie Vliegend Tapijt. Dat is de naam van een gewaagde internationale evacuatie uit oorlogsgebied in Syrië. Alles waar James Le Mesurier in uitblinkt, komt erin samen: militaire planning, ­diplomatieke onderhandelingen op het hoogste niveau en tot slot een koelbloedige uitvoering in het holst van de nacht op een normaal hermetisch gesloten grens in de Arabische wereld.

De Witte Helmen werken in oppositiegebied in Syrië. Ze redden slachtoffers van bombardementen die worden uitgevoerd door de luchtmacht van de Syrische president Bashar al-Assad en Rusland. Het maakt de reddingswerkers gehaat bij Assad. In handen van zijn geheime diensten wacht hun marteling en mogelijk de dood.

Maar Le Mesurier, die jaren diende in het Britse leger, laat zijn mensen niet aan hun lot over. Als Assad delen van Zuid-­Syrië herovert, is de tijd gekomen om de reddingswerkers zelf te redden.

In Operatie Vliegend Tapijt worden op 21 juli 2018 bijna honderd Witte Helmen en hun familieleden in één nacht geëvacueerd uit Syrië, langs de oprukkende troepen van Assad en cellen van Islamitische Staat, over de Golanhoogte naar evacuatiepunten Tom, Dick en Harry – vernoemd naar de tunnels in de waar­gebeurde ontsnappingsfilm The Great ­Escape.

Het Israëlische leger brengt de Witte Helmen in veiligheid langs de grens die normaal voor Syriërs gesloten blijft. Israël geeft de reddingswerkers, die figureren in een Oscarwinnende documentaire en al twee keer zijn voorgedragen voor de Nobelprijs voor de Vrede, vrije passage naar Jordanië, in afwachting van een nieuw leven in de westerse ­wereld.

‘Een absoluut buitengewone internationale reddingsoperatie’, zal Le Mesurier achteraf zeggen tegen het Amerikaanse maandblad Reader’s Digest.

Helaas kunnen minder Witte Helmen worden gered dan de bedoeling was. Zo kan het gebeuren dat 50 duizend dollar die Le Mesurier vier dagen voor de evacuatie uit de kas van Mayday in Istanbul heeft gehaald, voor een groot deel niet wordt uitgegeven.

En daarna is het geld verdwenen.

Een Britse accountant vraagt in het voorjaar van 2019 al om uitleg. Le Mesurier beweert dan dat de bankbiljetten zijn opgeborgen in een aparte kluis voor noodgevallen.

Maar de Nederlandse accountant heeft daar nu twijfels bij.

Dus is de vraag: waar is 50 duizend dollar gebleven?

Bij Mayday rijzen vaker vragen over ­financiële transacties. James Le Mesurier, oprichter, voorzitter en directeur, wordt door anderen in de organisatie omschreven als een leider met een geweldige ­visie. Een vernieuwer die mensen meekrijgt. Hij is altijd aan het werk en staat pal voor de Witte Helmen die hij opleidt. Hij ís Mayday, zeggen collega’s.

Maar Le Mesurier kan ‘niet achter een bureau zitten’, zegt een oud-mede­bestuurder. ‘Geen financiële man’, zegt een van zijn voormalige financiële ­medewerkers. Zelf meldt Le Mesurier aan de donorlanden dat het bij Mayday vaak ‘chaos’ is.

Bij Mayday redden ze liever levens in Syrië dan dat ze tijd besteden aan de boekhouding. ‘Het ging altijd over het draaiende houden van de operaties in het veld’, zegt een oud-medewerker. Een ander zegt dat je Mayday moet zien als een start-up.

Ondertussen vloeien enorme subsidiebedragen naar de stichting: circa honderd miljoen euro in vier jaar tijd. Donorlanden staan in de rij om Mayday te ondersteunen. Waar andere westerse hulpprojecten in Syrië werken aan langetermijndoelen, zoals het bevorderen van democratie, maken de Witte Helmen een concreet verschil: ze redden hun medeburgers van de dood.

De organisatie heeft bovendien wortels in Syrië zelf. Inwoners van Daraa, Homs en Aleppo waren al bezig om hun geïmproviseerde ambulancedienst aan te passen aan de eisen van een gruwelijke oorlog waarin de vatbommen van Assad op woonwijken neerkomen als Le Mesurier hen in 2013 in contact brengt met Turkse search and rescue-experts.

Voor de donorlanden dienen de reddingswerkers daarnaast ook een ander, meer strategisch belang: de Witte Helmen zijn de ogen en oren in het strijd­gebied. Met camera’s op hun helmen filmen ze luchtaanvallen door het leger van Assad. Het videomateriaal kan later mogelijk worden gebruikt als bewijs voor oorlogsmisdrijven.

Als Rusland in 2015 Syrië gaat bombarderen, brengt Mayday zes weken lang ­dagelijks verslag uit aan de Nederlandse overheid, om ‘de regering te informeren – op strategisch niveau’. Den Haag brengt na afloop van dat jaar de complimenten over: ‘Werk van onschatbare waarde.’ In Groot-Brittannië krijgt Le Mesurier een koninklijke onderscheiding.

De tegenpropaganda uit Damascus en Moskou neemt wilde vormen aan. Als je het spreekkoor van Assad en Poetin mag geloven, is Le Mesurier een spion voor de Britse inlichtingendienst MI6, maken de Witte Helmen deel uit van de Syrische tak van Al Qaida en zetten ze reddingsacties en aanvallen met chemische wapens in scène.

Terwijl de smaadcampagne aanzwelt, kan Mayday bij de donorlanden weinig fout doen. Eind 2017 ontdekken Nederlandse ambtenaren dat bijna een half miljoen euro subsidie voor Mayday is beland bij een onbekende hulporganisatie in Istanbul. Het blijkt te gaan om een Mayday-dochter waarvan ze in Den Haag nooit hebben gehoord.

Het web van Mayday-organisaties is dan ook ingewikkeld. Naast de stichting in Nederland zijn er commerciële Mayday-bedrijven in Istanbul en Dubai. De man achter al deze Mayday-vertakkingen is James Le Mesurier, die daarnaast ook actief is in een bv in Nederland en in een Turkse organisatie achter de Witte Helmen.

Het tumult op het ministerie is snel weer voorbij. Mayday is een ‘vrij jonge – lerende – organisatie’, stellen de ambtenaren vast. Met inkoop en administratie is nog weinig ervaring. En werken in oorlogsgebied in Syrië brengt nu eenmaal risico’s met zich mee.

Hoe zit het met de 50 duizend dollar die uit de kluis is gehaald voor Operatie Vliegend Tapijt? In maart 2019 wil een Britse accountant uitleg over de gang van ­zaken. Het geld is immers nooit gebruikt ‘voor het bestemde doel’, stelt deze accountant vast. Maar waar heeft Le Mesurier het dan gelaten?

De wereld van Mayday is er een van kluizen en tassen vol bankbiljetten. Vanwege de oorlog verlopen de meeste betalingen naar Syrië noodgedwongen in contanten. Soms door ‘een gat in de grens’. Vaak ook via hawala, een vorm van alternatief bankieren via tussenpersonen.

Voor een miljoenenstichting waarin zo veel cash omgaat, is de boekhouding bij Mayday rommelig. Tot 2018 worden inkomsten en uitgaven bijgehouden in handgeschreven kasboeken. Door de wirwar aan subsidies uit verschillende landen, klopt de administratie niet. ‘De financiële rapporten geven de werkelijke situatie niet weer’, zegt een indertijd betrokken medewerker. ‘Er waren zo veel donoren en zo veel budgetten.’

Maar na een duik in de papierwinkel weet Le Mesurier de accountant gerust te stellen als het gaat om de 50 duizend dollar. Het geld is terecht. Hij heeft de bonnetjes gevonden.

In een e-mail aan de Britse accountant legt hij uit hoe het bij nader inzien blijkt te zijn gegaan. Toen hij na afloop van de evacuatie Jordanië verliet, overhandigde hij het geld aan een lokale medewerker. Zij tekende daarvoor een bonnetje. Zij droeg het geld vervolgens over aan een medebestuurder. Ook die tekende voor ontvangst. Daarna heeft Mayday in Istanbul een Operatiecentrum voor Noodgevallen opgericht om voorbereid te zijn op even­tueel toekomstige evacuatiemissies. De 50 duizend dollar ligt hier in de kluis. Mochten er binnenkort opnieuw reddingswerkers diep in de nacht uit Syrië gehaald moeten worden, dan liggen de contanten alvast paraat.

De Britse accountant laat zich overtuigen. De bonnetjes zitten immers in de bijlage van de e-mail die Le Mesurier stuurt. Zwart op wit. Met handtekeningen en al.

Maar de Nederlandse accountant doet in november 2019 tijdens de tweede dag van zijn onderzoek op het Mayday-kantoor in Istanbul een vervelende ontdekking. De bonnetjes zijn vervalst.

Een van de betrokken medewerkers speelt tegen de accountant open kaart: op verzoek van Le Mesurier heeft zij samen met een collega de ontvangstbewijzen geschreven, met een datum die in het verleden ligt. In werkelijkheid is de 50 duizend dollar nooit teruggezien na de evacuatie op de Golanhoogte.

Met het ondertekenen van de valse bonnen wilde ze ‘de goede zaak’ helpen, noteert de accountant in zijn verslag.

In juli 2018 trouwt Le Mesurier voor de derde keer, met Emma Winberg, een voormalige diplomate. Het feest duurt een weekend en speelt zich af op een van de Prinseneilanden in de Bosporus waar het echtpaar een appartement in een oude Ottomaanse villa bewoont. Hier mengt Europa met de Arabische ­wereld. Een Perzische lamsschotel en ­Libanese mezze worden de gasten opgediend met Italiaanse wijnen.

Winberg is niet alleen de levenspartner van Le Mesurier, maar ook zijn rechterhand bij Mayday. Op het ­moment van hun trouwen is ze mede­bestuurder van de stichting. De Nederlandse accountant zal er later op wijzen dat dit tot belangenverstrengeling kan leiden.

Om de leveranciers van het sprookjeshuwelijk te betalen, komen de stapels bankbiljetten bij Mayday van pas. Winberg en Le Mesurier halen tienduizenden dollars in contanten uit de kas. Over deze geldopnames spelen ze open kaart. De accountant ziet later in het kasboek posten staan als ‘James voor huwelijk’ en ‘lening Emma’.

Later, als alles verkeerd is gegaan, zal de rechtbank in Amsterdam de stichting vergelijken met een strooppot, onder meer vanwege het opnemen van grote bedragen aan privégeld. Binnen Mayday kunnen ze zulke kritiek niet plaatsen. Misschien zijn persoonlijke leningen niet geheel volgens het boekje, maar ze worden altijd terugbetaald.

Op het eiland in de Bosporus heffen ­ook diplomaten uit de donorlanden het glas op het bruidspaar. Maar achter de schermen ontstaan scheurtjes in de verhoudingen. Nederland staakt later dat jaar de samenwerking met Mayday, na een kritisch rapport van de interne evaluatiedienst van Buitenlandse Zaken.

In de Internationale Donor Groep, waarin de donorlanden vertegenwoordigd zijn, wordt dit een terugkerend discussiepunt: Le Mesurier, Winberg en ook een derde bestuurder, oud-militair ­Rupert Davis, eisen meer salaris. Tegen de donorlanden klagen ze dat ze ‘relatief onderbetaald’ worden.

Op het eerste gezicht verdienen de drie bestuurders juist buitengewoon goed. Volgens een overzicht dat in 2017 door Mayday naar het Nederlandse ­ministerie van Buitenlandse Zaken wordt gestuurd, ontvangt Le Mesurier 24 duizend euro salaris per maand. In 2018 krijgt een van de bestuurders zelfs 320 duizend dollar per jaar.

Dat is boven de balkenendenorm, het salarisplafond voor bestuurders van een Nederlandse organisatie die op subsidie draait. Maar daar hebben Winberg en Le Mesurier geen boodschap aan. Mayday presenteert zich als het zo uitkomt weliswaar als jong en lerend, maar wordt gerund door twee ex-militairen en een oud-diplomaat met ervaring in het internationale bedrijfsleven. Levens redden in Syrië mag wat kosten.

Per slot van rekening gaat het werk altijd door. Zelfs op zijn eigen trouwen is Le Mesurier druk aan het bellen over Operatie Vliegend Tapijt. Precies twee weken later vindt de evacuatie op de ­Golanhoogte plaats.

Waarom is er een spoor van vervalste bonnetjes rond de 50 duizend dollar die verdween na afloop van Operatie Vliegend Tapijt? In het Novotel Bosphorus vraagt de accountant Le Mesurier naar zijn kant van het verhaal. De Mayday-­topman geeft toe dat er sprake is van bedrog. Na de lastige vragen van de vorige accountant is een ‘spoor van documenten’ gecreëerd, omdat hij en de collega’s van financiën ‘niet meer zeker wisten wat er was gebeurd’.

Maar Le Mesurier heeft het in zijn geheugen nog eens gereconstrueerd en bij nader inzien denkt hij dat hij toch wel weet hoe het moet zijn gegaan. De bankbiljetten zijn niet in de kluis beland bij het Operatiecentrum voor Noodgevallen. Hij heeft het geld zelf gehouden.

De 50 duizend dollar zijn volgens hem opgegaan aan ‘remuneration benefits’. Dat zijn de vergoedingen die hij, Winberg en Davis zichzelf elke maand uitbetalen, soms in contanten, boven op hun salaris.

De gesprekken met de Internationale Donor Groep over salarisverhoging zijn misgelopen. Nederland zegt zelfs met Canada een forse salarisverlaging te hebben geëist. Maar over bonussen hebben de donorlanden niets te zeggen, vinden ze bij Mayday. Mayday heeft geen raad van toezicht die hier kritische vragen over kan stellen.

Le Mesurier en Winberg kunnen het geld goed gebruiken. Ze verdelen hun tijd inmiddels tussen drie huizen. Op werkdagen verblijven ze in het appartement in Istanbul boven het Mayday-kantoor. Voor de weekenden is er de Ottomaanse villa op het eiland in de Bosporus. Tot slot bezitten ze sinds februari 2018 een dubbelappartement van ruim 1,6 miljoen euro in Amsterdam, met de bedoeling daar op termijn naartoe te verhuizen.

De accountant stelt vast dat de 50 duizend dollar die nu door Le Mesurier aangewend lijkt als persoonlijke bonus, is afgeboekt op het Brits-Deense budget voor de Witte Helmen: subsidie Batal (‘Held’) 18. Dit geld was eigenlijk bestemd voor de reddingswerkers in Syrië, die daar voor 150 dollar per maand hun leven wagen.

Dit had niet moeten gebeuren, zegt Le Mesurier tegen de accountant. Hij hoopt dat ‘alle dingen uit het verleden’ hem niet zullen inhalen. De accountant adviseert om een forensische specialist onderzoek te laten doen naar het risico van zelfverrijking.

De volgende dag, vrijdag 8 november, schrijft Le Mesurier een e-mail aan de ­donorlanden. De verdwenen 50 duizend dollar? Hij draait er niet omheen. Dat was ‘fraude’. Ook al was er volgens hem nooit sprake van opzet. ‘Ik neem daarvoor de volledige en enige verantwoordelijkheid.’

De e-mail is lang en persoonlijk. De Mayday-topman bespreekt zijn vrees voor een tweede onderzoek door een ­forensische accountant. Dan zouden ‘fouten en intern falen’ aan het licht kunnen komen die deze keer verborgen zijn gebleven. Bovendien kan dan alles uitlekken naar de media, een ‘overwinning voor Rusland en de pro-Assad-trollen.’

Op de dag dat Le Mesurier de e-mail schrijft die het lot van zijn organisatie zal bezegelen, gaat de woordvoerder van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken los op Twitter. Le Mesurier zou een ‘voormalig MI6-agent’ zijn die al sinds de oorlog in Kosovo met ‘terroristen’ aanpapt.

Le Mesurier somt de bevindingen op van de accountant. De ‘buitensporige’ ­salarissen, de extraatjes voor de bestuurders, de ondoorzichtige ­financiën van de kluwen aan Mayday-organisaties en de belangenverstrengeling omdat zijn echtgenote ook voor Mayday werkt. Volgens de accountant hebben hij en Winberg in Nederland mogelijk onterecht geen belasting betaald.

Le Mesurier laat de keuze aan de ­donorlanden. Ze kunnen de subsidie van Mayday gelijk stopzetten. Dan houdt alles op, mogelijk ook het werk van de Witte Helmen. Ze kunnen ook de bestuurders vervangen. Als ze willen, dan is hij bereid om terug te treden bij Mayday. Onterecht gedane uitgaven zal hij uiteraard ‘persoonlijk terugbetalen’.

‘Met mijn spijt, James.’

Op zaterdag 9 november brengt zijn vrouw hem naar het ziekenhuis. Le ­Mesurier is in paniek, kampt met een te hoge bloeddruk en krijgt kalmerende medicijnen. Diezelfde dag stuurt hij een Whatsapp-bericht naar zijn finan­cieel directeur, de man die erop aandrong dat een accountant onderzoek zou doen naar de boeken van Mayday. Le Mesurier zag daar eerder het nut niet van in. Wat wist een accountant uit een Nederlands provinciestadje van zijn missie in Syrië?

Nu is hij tot inkeer gekomen. ‘Ik ben je een enorm excuses verschuldigd’, schrijft hij aan de financieel directeur. ‘Jij zag de risico’s en probeerde ze aan me uit te leggen, en probeerde ze op te lossen.’

Op zondag 10 november belt Le Mesurier met een andere medewerker, die toevallig logeert in zijn appartement in Amsterdam. Ze kennen elkaar nog uit het Britse leger. ‘Hij zei: ‘Het spijt me dat het met Mayday is afgelopen.’ James ademde Mayday. Door de bevindingen van de accountant zouden donoren de subsidie gaan opschorten. Daarmee stortte zijn leven in.’

Niemand ziet aankomen dat hij zijn leven zal beëindigen. Veronderstel niet te gemakkelijk een verband tussen de ontdekte misstanden bij Mayday en zijn vermoedelijke zelfdoding vier dagen ­later, waarschuwt een betrokkene die dicht bij hem stond. Het was mogelijk de aanleiding, maar niet de oorzaak. Le ­Mesurier stond al langer onder grote mentale druk.

Le Mesurier en Winberg brengen de nacht van zondag 10 op maandag 11 november door in hun appartement boven het Mayday-kantoor. In de vroege uren van maandagmorgen sterft James Le Mesurier door een val vanaf het gebouw. Hij wordt gevonden op straat.

Zijn dood leidt tot speculaties op ­wereldniveau. De Syrische president ­Assad stelt in een interview dat ‘de geheime diensten’ erachter zitten. Angelsaksische media hinten naar betrokkenheid van de Russen. De Turkse politie verhoort zijn weduwe, Emma Winberg. De autoriteiten achten zelfdoding het aannemelijkst.

Een medewerker die bij Mayday betrokken was bij financiële zaken, herinnert zich Le Mesurier als een fantastische bestuurder en visionair, die eigenhandig het reddingswerk in Syrië naar een hoger plan tilde. Hij snapte alleen echt ‘absoluut’ niets van financiën. ‘Maar hij begreep: als hij cash nodig had, moest hij eerst iets tekenen.’