De Westerbork-commandant die tachtigduizend Joden de dood injoeg, en ermee wegkwam

Heeft justitie daar gefaald?

‘Jazeker, maar je moet ook oog hebben voor de naoorlogse omstandigheden. Er moesten 65 duizend mensen worden berecht van wie 15 duizend zware gevallen. Bovendien: tijdens het proces tegen Gemmeker was het concept van de schrijftafelmoordenaar nog niet bekend. Dat heeft pas vorm gekregen bij het proces tegen Eichmann, de organisator van de Europese Jodenmoord, begin jaren zestig. Toen pas zijn we gaan inzien dat er nazi’s waren geweest die met een pennestreek honderden mensen de dood in hadden gejaagd. Gemmeker had geen bloed aan zijn handen, daarom is zijn rol lange tijd gebagatelliseerd.’

Justitie in Duitsland is twee keer een vooronderzoek tegen hem begonnen, maar hij was toch al in Nederland veroordeeld?

‘In Nederland is hem geen medeplichtigheid aan genocide ten laste gelegd, dat wilde de Duitse justitie alsnog doen. Maar om voor die medeplichtigheid te kunnen worden veroordeeld is medeweten noodzakelijk, in de Duitse jurisprudentie staat nauwkeurig omschreven wat dat is. Je moet de consequenties van je daden kennen of die welwillend op de koop toe hebben genomen. En het is niet gelukt om dat aan te tonen. De methode-Gemmeker, daar is iedereen ingetrapt.’

Wat is de methode-Gemmeker?

‘Hij heeft altijd glashard ontkend dat hij wist wat er met de Joden gebeurde die hij op transport had gesteld. Hij bleef bij zijn verhaal en beweerde voortdurend dat hij in opdracht had gehandeld. Tegen de Nederlandse rechercheur die hem ondervroeg, schoof hij de schuld naar Willi Zöpf, zijn meerdere in Den Haag. Slim, want Zöpf was na de oorlog zoek, dat wist hij, dus konden zijn beweringen niet worden gecheckt.

‘Hij is aan een nieuwe veroordeling ontkomen doordat hij op zijn woord werd geloofd, terwijl er in zijn verklaringen zoveel aantoonbare leugens zitten. De allerfraaiste is die over een bijeenkomst in Den Haag met Eichmann en nog twee andere betrokkenen bij de Jodenvervolging. Die wisten alle drie dat de Joden in het oosten werden vermoord. De naam van Gemmeker staat op de presentielijst, de notulen zijn naar hem opgestuurd, maar hij ontkent glashard dat hij erbij was.

‘Ander voorbeeld: in 1943 is vanuit Berlijn een telex verstuurd naar Parijs, Brussel en Den Haag met daarin de opdracht: maak bij het transport van de Joden geen toespelingen op wat hun boven het hoofd hangt, want anders krijgen we de grootste ellende op het perron. Hij moet die telex gezien hebben, hij moest de Joden immers de treinen in krijgen.’

Het tweede vooronderzoek heeft negen jaar geduurd en er zijn wereldwijd 130 getuigen gehoord. Waarom heeft dat tot niets geleid?

‘Tot mijn grote verrassing was onderzoeksrechter Wolfgang Steffen nog in leven en wilde hij met me praten. In zijn onderzoek is veel misgegaan. Hij had geen staf, hij moest alles alleen doen en de coördinatie tussen de rechtbanken ontbrak. Twee superieuren van Gemmeker legden twintig jaar na de oorlog alsnog een bekentenis af, zij wisten wat er met de Joden gebeurde. Dat was funest voor Gemmeker, want als zijn chefs het wisten dan moest hij die wetenschap ook hebben gehad. Alleen heeft onderzoeksrechter Steffen hem die bekentenissen nooit voorgelegd, want hij kende ze niet. Het ontbrak hem op tal van momenten aan informatie om het Gemmeker lastig te maken.’

U heeft ooit gezegd: hoe meer je van de Holocaust weet, hoe minder je ervan begrijpt. Geldt dat ook voor Gemmeker?

‘Nee, voor mij is het beeld over hem nu vrij duidelijk. Tegenover zijn correcte handelen heb ik zoveel rotstreken gevonden en zoveel leugens. Dat hele patroon van witwassen van zijn verleden, het werd bijna potsierlijk. Het is een doortrapte nazi geweest die zich naar een lage straf heeft kunnen liegen en ontzettend veel geluk heeft gehad.’

Wat voor geluk?

‘Als hij in Amsterdam was berecht, was hij er niet zo makkelijk vanaf gekomen. Daar werden de Jodenjagers, dat tuig dat de straten afschuimde om geld te verdienen door Joodse onderduikers te verraden, tot levenslang veroordeeld. Omdat ze, in het oordeel van de rechter, hun slachtoffers in handen hadden gespeeld van hun bitterste vijand. Die vijand, dat was Gemmeker, die ze in ontvangst nam en op transport stelde naar de vernietigingskampen. Vanuit die redenering is hij minstens zo schuldig, en verdient hij net zo’n hoge straf.

‘Kinderarts Van Creveld, de dokter die betrokken was bij de zorg voor de kleine Machieltje, heeft na het proces een brief geschreven aan justitie. Er werden zieke kinderen op transport gezet, schreef hij, drie dagen en nachten in een volle trein. Gemmeker beweerde niet te weten wat er met hen zou gebeuren in het oosten maar hij kon weten, schrijft de arts, dat een groot deel van de kinderen alleen de treinreis al niet zou overleven. Dat had genoeg moeten zijn voor een zwaardere straf.

‘In Duitsland had hij het geluk dat zijn zaak niet in München werd behandeld, waar hij samen met zijn chefs zou zijn berecht. Dat zou daar zeker tot een bevestiging van zijn medeplichtigheid hebben geleid.’

Bent U ervan overtuigd geraakt dat hij het heeft geweten?

‘Ik heb geen klassieke smoking gun gevonden, geen papier dat ik uit een stapel kon trekken en waarop een bekentenis staat. Natuurlijk had ik daarop gehoopt, maar de hoeveelheid indirect bewijs is zo groot dat het zeer waarschijnlijk is dat hij het lot van de Joden kende. Hij blufte wat af en niemand kon controleren wat hij zei. Doordat ik alles heb gelezen kan ik in mijn boek precies laten zien waar hij bluft en ik heb het idee dat we een paar honderd bladzijden met een leugenaar zitten opgescheept.’

Waarom is het eigenlijk belangrijk om vast te kunnen stellen of hij het heeft geweten of niet?

‘Dat heb ik me vaak afgevraagd. Maar als een man in het kamp jou niet groet en jij stuurt hem daarom op straftransport, dan maakt jouw kennis over het vervolg nogal wat uit. Als jij weet dat hij daar in een werkkamp komt, dan is het een ongelooflijke rotstreek, maar als je weet dat hij in de gaskamers komt, dan is het moord.’

Gemmeker is al 36 jaar dood, moet hij toch nog ter verantwoording worden geroepen?

‘Ik vind het onrechtvaardig dat nooit juridisch is komen vast te staan dat hij medeplichtig was aan genocide. Het gaat me niet zozeer om de verantwoordelijkheid als wel om de waarheidsvinding. Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Ik heb geprobeerd om enige ruimte te bieden aan de lezer om zelf tot een oordeel te komen, maar dat was wel een worsteling. Zelfs zijn dochters zijn ervan overtuigd dat hij wist wat er met de Joden gebeurde.’

Hoe zien die dochters hun vader?

‘Ik was erop voorbereid dat ze ook goede kanten van hem zouden willen belichten, het was toch hun vader tenslotte. Maar zijn jongste dochter Erika noemt hem alleen bij zijn achternaam, en Rosemarie, de middelste dochter, zei dat ze het een troostrijke gedachte vond dat hij zeventien jaar in angst had geleefd voor een nieuw proces. Dat zegt alles. Ze waren allebei bijzonder hartelijk, het was de eerste keer, vermoed ik, dat ze uitgebreid met iemand over hun vader konden praten. Erika heeft een kast vol oorlogsboeken, zij weet alles over de oorlog.’

Is het niet vreemd dat er pas 74 jaar na de bevrijding een biografie ligt van de man die zo cruciaal is geweest bij de Jodenvervolging in Nederland?

‘Die vraag is meteen het antwoord: dit boek is er gekomen vanuit mijn verontwaardiging dat het er nog niet was. Daar is niemand schuldig aan, maar ik vond het moeilijk te verdragen.’

Komt het doordat we ons in Nederland lange tijd vooral op de slachtoffers hebben gericht?

‘Het heeft inderdaad lang geduurd voordat wij daders ook interessant zijn gaan vinden voor onderzoek. Er zijn een paar biografieën van nazi-kopstukken maar er is geen biografie van de eerste man van kamp Amersfoort, niet van de commandant van kamp Vught en ook niet van Willy Lages, de baas van de Sicherheitspolizei in Amsterdam. Terwijl er over die man een geweldig dossier ligt. Maar het is ook geen makkelijke klus hè, en geen fijne klus. Er zit ook een psychologische component aan.’

U was blij dat u na al die jaren van Gemmeker af was, schrijft u in het nawoord.

‘Die man zat constant in mijn hoofd. Ik wil er niet dramatisch over doen, het was ook ontzettend interessant werk, maar je raakt aan het kwaad en dat maakt een mens triest. En ik zat, om het simpel te zeggen, ook nog eens met een ontkennende verdachte.’

Heeft Gemmeker zich na de oorlog nog uitgelaten over het lot van de Joden?

‘Acht jaar na zijn vrijlating heeft hij in een interview met de Duitse televisie gezegd dat hij zich ergerde aan alle vooroordelen over Joden. Ik heb tweeënhalf jaar met die mensen gewerkt, sprak hij, en al die dingen die over ze worden beweerd, kloppen niet.

‘Maar die zalvende woorden waren vast ingestudeerd, want toen zijn dochter Erika haar jongste kind Ruth noemde, wilde hij niet meer met haar praten. Ruth is een joodse naam. Zijn kinderen zijn ervan overtuigd dat Gemmeker altijd een antisemiet is gebleven.

‘Rosemarie vertelde me dat ze zich bij een leugen om bestwil altijd op dezelfde gedachte betrapte: niet doen, dan ben je net als je vader. Het leed van de slachtoffers is zoveel erger, ik weet het, maar toch emotioneerde me dat: die vrouw is 78 jaar oud, ze heeft haar hele leven het gevoel gehad dat ze haar eigen dna niet kon vertrouwen.’