Het rijke Westen bekommert zich nu ook om de rest van de wereld: het moet wel

Terwijl Europa zich verheugt op de heropening van de horeca en New York binnenkort weer naar de sportschool mag, sterven coronapatiënten in India door een gebrek aan zuurstof. Bij tientallen worden lichamen verbrand op een modderige parkeerplaats bij een ziekenhuis, schreef The New York Times deze week, omdat de officieel aangewezen crematieplaatsen de doden niet meer kunnen verwerken. ‘De dood is de enige waarheid’, zei de hindoepriester die de geïmproviseerde plechtigheid leidde.

Het rijke Westen moet zich niet in slaap laten sussen door de snel oplopende vaccinatiegraad, schreven de economen Esther Duflo en Abihijit Banerjee (Nobelprijswinaars in 2019) in The New York Times. Via India, Afrika en andere arme regio’s kunnen nieuwe en gevaarlijke varianten van het virus de rest van de wereld bereiken. ‘Het probleem van India is nu het probleem van de wereld’, aldus Duflo en Banerjee. ‘Niemand is veilig tot iedereen veilig is’, luidt het mantra van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) sinds het begin van de pandemie.

De Amerikaanse president Biden leek dit te beseffen toen hij woensdag plotseling van standpunt veranderde: de Verenigde Staten verzetten zich niet meer tegen het tijdelijk vrijgeven van patenten op coronavaccins, zodat arme landen de kans krijgen deze vaccins goedkoop te produceren. ‘Dit is een mondiale gezondheidscrisis, en de uitzonderlijke omstandigheden vragen om uitzonderlijke maatregelen’, zei de Amerikaanse handelsvertegenwoordiger Katherine Tai. De Europese Unie en de Nederlandse regering reageerden voorzichtig positief, maar de Duitse bondskanselier Merkel keerde zich donderdag tegen het voorstel.

Biden speelt mooi weer nu een groot deel van de Amerikaanse bevolking gevaccineerd is, mopperde een hoge Europese ambtenaar in Le Monde. Bovendien hebben de VS nog altijd een exportverbod op vaccins, anders dan de Europese Unie. Tot dusverre hebben de rijke landen vooral aan zichzelf gedacht. In april hadden zij 87 procent van de geproduceerde vaccins bemachtigd, de armste landen slechts 0,3 procent, becijferde de WHO. Niettemin: getuige Bidens voorstel lijkt het besef te groeien dat de coronapandemie uiteindelijk slechts bestreden kan worden door internationale samenwerking, door vaccins en kennis mondiaal te delen.

Nationalistische reflex

Niemand kan zich achter hoge muren verschansen, want het virus kent geen grenzen, zeiden veel experts vorig jaar bij het begin van de pandemie. De wil tot samenwerking leek echter te ontbreken. Veel landen schoten in een nationalistische reflex. Grenzen werden gesloten, landen vochten om schaars medisch materiaal, de roep om solidariteit van Italië en Spanje werd in eerste instantie beantwoord met een afwijzende houding van Noord-Europa. ‘Het coronavirus is een cadeau voor nationalisten en protectionisten’, schreef de Britse econoom Philippe Legrain begin 2020 in het tijdschrift Foreign Policy. ‘Het versterkt de gedachte dat buitenlanders een bedreiging vormen. Het bevestigt de opvatting dat landen in een crisis niet altijd kunnen rekenen op hun buren en bondgenoten.’

De pandemie kan het einde van de globalisering bezegelen, geloofden analisten, ten gunste van een herlevend nationalisme. In mei 2021 is het beeld anders dan in het voorjaar van 2020. Zuid-Europa werd geholpen met een herstelfonds van grote politieke en symbolische betekenis. In Italië trad de Lega van Matteo Salvini toe tot de pro-Europese regering van Mario Draghi, in Frankrijk matigde Marine Le Pen haar anti-Europese retoriek. De gezamenlijke inkoop van vaccins door de EU werd misschien slecht uitgevoerd, maar voorkwam een wedloop tussen de lidstaten die de Unie enorme schade zou hebben toegebracht.

Kracht internationale samenwerking

De snelle ontwikkeling van vaccins is een voorbeeld van de kracht van internationale samenwerking. Het vaccin van BioNTech-Pfizer werd ontwikkeld door een Duits echtpaar van Turkse afkomst en geproduceerd door een Amerikaanse multinational. In Die Zeit wees columnist Marcel Fratzscher op een vaak vergeten aspect: veel proefpersonen voor de vaccins kwamen uit Turkije, Brazilië, Argentinië en Zuid-Afrika. ‘De samenwerking met mensen in armere landen vinden we goed, als het gaat om het testen van een onbekend en mogelijk riskant vaccin. Als dat echter een succes blijkt, dan worden bij de vaccinaties de mensen in de rijke landen bevoordeeld’, aldus Fratzscher.

Het virus kent geen grenzen, de politiek wel. Westerse leiders gaven de prioriteit aan het vaccineren van de burgers waaraan zij verantwoording schuldig zijn. Nu de vaccinatiecampagnes op stoom komen, neemt de ruimte toe om aan de rest van de wereld te denken. Toch is de pandemie niet louter een verhaal van egoïstische rijken en onschuldige armen. De leiders van de landen die op dit moment het grootste gezondheidsrisico voor de wereld betekenen, behoren tot de meest naargeestige nationalisten uit de mondiale politiek. President Bolsonaro van Brazilië en premier Modi van India hebben de pandemie in hun eigen land verergerd door onderschatting en machogedrag.

Het is nog veel te vroeg om een oordeel te vellen over de politieke gevolgen van de coronacrisis. De politieke gevolgen van de financiële crisis van 2008 lieten zich pas in 2016 voelen met de Brexit en de verkiezing van Trump. De tournure van Joe Biden en de voorzichtig positieve reactie van de EU laten echter zien dat de ruimte voor internationale samenwerking toeneemt. Het vrijgeven van patenten is niet de enige manier om arme landen te helpen, volgens sommige deskundigen niet eens de beste. Wat vooral telt is het besef dat de mensheid in hetzelfde schuitje zit.