Geld inzamelen voor vaccins in Afrika? Het Westen kan beter stoppen met hamsteren

Terwijl ontwikkelingslanden worstelen om aan vaccins voor hun bevolking te komen, loopt sinds een paar weken een campagne van Giro555 die Nederlanders oproept om ‘solidair te zijn met mensen in landen waar het krijgen van een vaccinatie veel lastiger’ dan in Nederland is. De campagne-oprichters beloven dat het ‘ingezamelde geld bedoeld is voor het mogelijk maken van vaccinaties in kwetsbare landen’. Met andere woorden: met het geld van de solidaire Nederlander zou deze actie bijdragen aan de vaccinatie van bevolking in ontwikkelingslanden.

Solidariteit is belangrijk. Maar dit is een verkeerde vorm van solidariteit. Niet alleen is de stelling van het probleem verkeerd, de communicatie rondom de campagne is misleidend en contraproductief omdat toegang tot vaccins voor ontwikkelingslanden momenteel geen kwestie van geld is. Het is niet dat mensen in ontwikkelingslanden geen vaccins kunnen betalen of dat hun landen niet de kwetsbaren willen vaccineren. De reden is dat het Westen, en dus ook Nederland, de beschikbaarheid van vaccins behoorlijk heeft beperkt door te hamsteren. Simpelweg, er zijn te weinig vaccins beschikbaar om te kopen.

De situatie in Afrika is een goed voorbeeld. Met een bevolking van 1,3 miljard moeten Afrikaanse landen ongeveer 850 miljoen mensen vaccineren om hun doel van 65 procent van de bevolking immuniteit te halen. In januari 2021, heeft het Africa Centres for Disease Control and Prevention(Africa CDC) aangekondigd dat ze
50 miljoen doses van Pfizer besteld hebben; in februari, zijn 300 miljoen doses Sputnik V besteld samen met het Gamaleya Institute. In maart, met Johnson & Johnson, is een contract getekend voor 220 miljoen single-shot doses die vanaf het derde kwartaal van 2021 beschikbaar zullen zijn. Ook is de mogelijkheid uitonderhandeld om
180 miljoen doses extra te bestellen. Afrikaanse landen hebben ook hun eigen deals gesloten, vooral met Johnson & Johnson, het Chinese Sinopharm en met het Russische Sputnik.

Covax, een internationaal initiatief met als doel
600 miljoen doses aan Afrika te leveren en rond
20 procent van de bevolking te vaccineren, zou ook een andere bron van vaccins zijn. De VS gaan ook 500 miljoen doses van het Pfizer-vaccin kopen om aan ontwikkelingslanden te geven via Covax. Een goede stap, maar de nood is groot. Vorige maand, riep de Wereldgezondheidsorganisatie landen op 2 miljard doses te doneren in 2021 om het doel te halen 20 procent van de bevolking van ontwikkelingslanden te vaccineren.

Besteld, niet gekregen

In totaal hebben Afrikaanse landen en instellingen bijna
1 miljard doses besteld. Volgens officiële data van begin juni waren er tot dan in totaal slechts 53,3 miljoen doses geleverd waarvan 31,8 miljoen al zijn toegediend. De efficiëntie van Covax is tot nu toe ook beperkt aangezien dat slechts rond de 20 miljoen doses heeft geleverd. Het resultaat is dat slechts 2,5 procent van de bevolking minimaal één prik heeft gehad.

Er zijn dus niet genoeg vaccins. Rijke landen hebben helaas veel meer besteld dan nodig is om de pandemie onder controle te krijgen, terwijl de leveringsketen hier geen ruimte biedt – of wil bieden – om de productie van vaccins te versnellen en dus extra vaccins op de markt te brengen. Het besluit van India, de zogenoemde ‘apotheek van de wereld’ om export van vaccins te verbieden, was een extra klap voor ontwikkelingslanden die afhankelijk zijn van de productie van het India Serum Institute met wie de ‘Big Pharma’ een productiedeal hebben gesloten.

De directeur van het Africa CDC, John Nkengasong, vatte het probleem goed samen toen hij zei dat een land als Ghana zelfs als de financiering beschikbaar is ‘niet zou weten waar het het vaccin zou kunnen kopen’. Dit komt dus doordat rijke landen hamsteren.

Versoepel eigendomsregels

Om meer vaccins in de markt te krijgen, pleiten ontwikkelingslanden onder leiding van Zuid-Afrika en India sinds oktober 2020, en sinds mei dit jaar met de steun van de VS, voor een versoepeling van intellectuele eigendomsregels van de Wereldhandelsorganisatie totdat we de pandemie onder controle krijgen. Daarna zouden de huidige regels weer gelden. Dit zou landen die een productiecapaciteit hebben om de vaccins zelf te gaan produceren in staat stellen dat te doen zonder onderhandeling met ‘Big Pharma’. Veel landen die eerder tegen de versoepeling waren, zoals Brazilië en Canada, hebben ook hun steun betuigd.

Helaas werkt de Europese Unie actief tegen. Het standpunt van de EU is dat de huidige regels genoeg flexibiliteit bieden aan landen om, in een noodsituatie, vaccins te produceren. Feitelijk gezien klopt dat. Maar dat is niet het complete verhaal. De EU heeft bilaterale investeringsakkoorden met Afrikaanse landen gesloten, die de flexibiliteit rondom patenten sterk beperken. Landen kunnen dus niet de huidige flexibiliteit gebruiken zonder een specifieke beslissing door de Wereldhandelsorganisatie.

Demissionair minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge zei in maart dat hij ‘de opvatting van de Europese Commissie deelt dat het opschalen van productiecapaciteit van vaccins niet bereikt wordt door het opschorten van rechten van intellectuele eigendom.’ De minister zei ook: ‘Het is niet zo dat er in bijvoorbeeld Afrika fabrieken klaar staan en alleen nog wachten op het receptje van een vaccin.’

Afrikaanse vaccinproducenten

Dit is inderdaad het geval bij mRNA-vaccins (zoals Pfizer en Moderna), maar gaat niet op voor het rest. Johnson en Johnson produceert al zijn vaccins bestemd voor de Afrikaanse markt in Zuid-Afrika. Het Senegalese Institut Pasteur gaat ook het vaccin van Belgische biotechbedrijf Univercells produceren. Daarnaast zijn er in totaal nog tien vaccinproducenten in Afrika.

Maar dit gaat niet alleen over productie in Afrika. Dit gaat over productie waar het kan. Bijvoorbeeld, eind mei, tijdens een conferentie van het Covid-19 Technology Access Pool (C-TAP) - een initiatief van de Wereldgezondheidsorganisatie - laten Indonesië en Bangladesh weten dat er in deze landen een gecombineerde capaciteit is waarmee meer dan een miljard doses kunnen worden geproduceerd Er was één obstakel: patenten.

Terug naar het initiatief van Giro555. De Keniaanse auteur Shafique Keshavjee heeft eens gezegd: ‘Als een probleem slecht wordt gesteld, zijn alle oplossingen verkeerd.’ Effectieve solidariteit begint met een goede beschrijving van het probleem. Anders kan het schadelijk zijn voor de waardigheid van mensen in andere landen en contraproductief voor hun strijd.

Faten Aggad is adviseur van de hoge vertegenwoordiger van de Afrikaanse Unie voor betrekkingen tussen Afrika en Europa. Dit stuk is op persoonlijke titel geschreven.