Eet de Nederlandse koe de Braziliaanse Amazone op?

Een groene tractor van het merk John Deere verdwijnt in bruine stofwolken die opwaaien boven het boerenland. De trekker sleurt een metersbrede zaaimachine achter zich aan. Achter het stuur zit de Braziliaanse president Jair Bolsonaro, hij is op 18 september 2020 afgereisd naar de centrale deelstaat Mato Grosso om het nieuwe sojaseizoen af te trappen. In de cabine zit de president ingeklemd tussen twee boeren. De mannen dragen witte T-shirts met opdruk: ‘Wij zijn allemaal Bolsonaro.’

Het zou zomaar kunnen dat de vorig jaar door Bolsonaro geplante soja begin dit jaar als veevoer is verscheept naar Nederland. Nederland is, na China, de belangrijkste klant van ’s werelds grootste sojaproducent. Terwijl de Braziliaanse oogst dit seizoen een nieuw record bereikt, groeit ook de Nederlandse vraag: in de eerste helft van 2020 importeerde Nederland 1,6 miljard kilo uit Brazilië, 40 procent meer dan het jaar ervoor. Een deel wordt (bewerkt) weer verkocht aan Europese buurlanden, een deel blijft in Nederland. In de wereldwijde strijd om de schaarse landbouwgrond is China in 15 jaar tijd overigens uitgegroeid tot veruit de grootste afnemer van Braziliaans soja.

De soja verbindt de boeren aan beide kanten van de oceaan. De Braziliaanse boer produceert het, de Nederlandse koe en ander vee eet een deel van het bewerkte product. Voor de ene boer is het een lucratief gewas om te verbouwen, voor de andere is het de goedkoopste manier om zijn vee te voeden met een hoogwaardig eiwit.

Zo goedkoop, dat het een van de pijlers is onder de Nederlandse intensieve veehouderij – waar de boer wordt geacht veel te produceren tegen lage kosten. Ieder alternatief voor soja knaagt dan ook onmiddellijk aan de winstgevendheid van de op de wereldmarkt concurrerende Nederlandse veehouder.

Waar de Braziliaanse boer zich gesteund voelt en zijn Bolsonaro-shirt draagt, voelen de Nederlandse boeren zich juist door de politiek in de steek gelaten. Meermaals togen ze de afgelopen twee jaar in een ontregelende colonne tractoren richting het Binnenhof. De boeren staan steeds vaker in het beklaagdenbankje, onder meer vanwege die andere prijskaartjes aan de soja-industrie.

In Nederland speelt het veevoer een rol in de te hoge stikstofuitstoot. In Brazilië draagt de sojateelt bij aan de ontbossing van het Amazonegebied en slokt een steeds groter deel op van de Cerrado, een savanne- en moerasland waar Nederland ruim 45 keer inpast.

In de noordelijke Braziliaanse deelstaat Pará, een van de Amazonestaten, bezit boer Claudio Gonçalves (54) vierhonderd hectare land waarop hij roulerend mais en soja verbouwt. Hij draagt een gouden ketting die half verdwijnt onder zijn vlekkerige roze shirt. In dit klamme klimaat plakt een kledingstuk altijd wel ergens aan een lichaamsdeel. ‘Het is niet vochtig in de Amazone omdat we bos hebben, we hebben bos omdat het vochtig is’, zegt hij.

Gonçalves kent de Amazone: vroeger werkte hij er jarenlang als landbouwkundige voor de overheid en onderzocht de beste locaties voor landbouwgrond. De Braziliaanse boer is geen bedreiging voor het regenwoud, zegt hij. Hardop rekent hij voor wat het kost om een hectare bos te kappen en er landbouwgrond van te maken: vier keer zoveel als de opbrengst van de oogst. ‘Iedereen zegt dat de boeren het woud opslokken. Het is niet waar.’ Hij wijst naar een braakliggend stuk land waar de natuur een rommelige comeback maakt. ‘Wij moeten constant ons land verdedigen tegen het woud.’

In Den Haag, 8.500 kilometer verderop, maakte minister Carola Schouten (ChristenUnie) de afgelopen vier jaar de ‘kringlooplandbouw’ tot speerpunt van haar beleid. De koe zou enkel moeten poepen wat boeren op hun land aan mest kwijt kunnen. Maar met de soja importeert Nederland ook stikstof. Mede hierdoor produceert de veestapel via mest tientallen miljoenen kilo’s aan stikstof (en fosfaat) te veel. Om de kringloop te sluiten zou in feite een deel van de overtollige mest per schip moeten worden teruggestuurd naar Brazilië om bij Bolsonaro’s boeren te worden uitgereden over de verarmde grond.

‘Jullie circulaire landbouw lijkt meer op een vierkant’, zegt onderzoeker Carlos Antonio da Silva Junior, hoofd van een soja-onderzoeksgroep aan de Universiteit van Mato Grosso. Braziliaanse en Nederlandse boeren zijn onderdeel van hetzelfde probleem, stelt hij. ‘Indirect eten Nederlandse dieren een deel van de Amazone, dat is een feit.’

De landbouwkundige brengt met collega’s via satellietbeelden de uitdijende Braziliaanse sojateelt in kaart. Het Amazone-moratorium, dat de status quo van 2006 zou moeten beschermen, zit vol gaten, concludeert hij. ‘Sinds 2017 neemt ontbossing weer toe, mede door fouten van de overheid.’ Sinds 2019 promoot de rechts-nationalistische president Bolsonaro de Amazone als wingewest. ‘De Amazone is van ons en we gaan haar ontginnen’, zei hij vorig jaar kort voor zijn bezoek aan Mato Grosso.

Boer Gonçalves heeft een beetje gelijk, zegt onderzoeker Da Silva Junior, want de meeste boeren houden zich aan de regels. Maar een klein percentage dat de wet overtreedt (en daar de ruimte voor krijgt van Bolsonaro’s regering) heeft een grote impact. In de Amazone wordt nog steeds bos gekapt en platgebrand voor veeteelt. Later doet de sojaboer op die vrijgekomen grond zijn intrede. Tegelijkertijd schuift de grens tussen savannelandschap en regenwoud op, zegt Da Silva Junior. ‘De Cerrado groeit, het Amazonegebied krimpt. Op veel plekken die Amazone heten, is geen oerwoud meer te vinden.’

Regenwoud verandert in savanne en savanne in landbouwgrond. ‘Met de komst van soja groeit de uitstoot van CO₂, stikstof en methaan, de temperatuur stijgt, flora en fauna verdwijnen.’ De minder bekende Cerrado mist het sexappeal van de Amazone, maar ook dit natuurgebied heeft zo snel mogelijk een soja-stop nodig, zegt Da Silva Junior. ‘De agrosector heeft veel geld en politieke invloed. Grote boeren hebben 60 duizend hectare land, denk je echt dat de overheid hen gaat aanpakken? Zonder internationale druk gebeurt er niets.’

Van Brazilië naar Bodegraven. ‘Campina – het zit in onze natuur’, staat op het bord aan de gevel van het melkveebedrijf van boer Ard van Veen. Hij is een van de vele Nederlandse melkveehouders die zijn koeien sojaschroot bijvoeren. Met een bul van de Universiteit Wageningen op zak is hij geen doorsnee-melkveehouder. ‘Ik lees zelf veel wetenschappelijke onderzoeken over de landbouw.’ Hij betwijfelt of de voor Nederand verscheepte soja wel zo ‘fout’ is. Het zeer eiwitrijke product stelt hem in staat het maximale uit zijn koeien te halen. ‘Een liter melk wordt nergens ter wereld duurzamer geproduceerd dan hier.’

Achter Van Veens huis staat een stal waar twee melkrobots het werk doen dat zijn vader nog handmatig deed. Zelfs als hij zou willen, zegt Van Veen zittend aan zijn eettafel, dan nog kan hij als individuele boer niet zomaar afscheid nemen van de soja. ‘Krachtvoer zonder soja is mogelijk, maar dan wordt mijn kostprijs per liter melk flink duurder. Hoe kan ik concurreren met mijn buurman of Europese collega als ik niks extra’s krijg voor mijn sojavrije melk?’

De lofzang op soja gaat over essentiële aminozuren. Deze bouwstenen voor eiwitten in lichaamscellen maakt het lichaam niet zelf aan, maar moet uit voeding komen. ‘Het profiel van aminozuren in soja is zo perfect’, zegt hoogleraar duurzaam bodemgebruik Oene Oenema van de Wageningen Universiteit, ‘dat het voor vegetariërs de beste eiwitbron is die je kunt wensen.’

Voor vee is het niet anders. Dieren voor de vleesproductie groeien er hard van en koeien geven gemakkelijker melk. Van Veens koeien eten nog geen kilo soja per dag. Op het oog niet veel, vergeleken met de dagelijkse 23 kilo aan ander voedsel zoals gras, maïs en resten uit de voedingsmiddelenindustrie. Maar de gezamenlijke sojabehoefte van de andere 1,6 miljoen Nederlandse melkkoeien, plus 11,8 miljoen varkens en ruim 100 miljoen kippen is enorm.

Al die soja is niet zomaar vervangen met minder gunstige eiwitbronnen, zoals bijvoorbeeld veldbonen of lupine. Volgens berekening van het ministerie van Landbouw is een landoppervlak nodig van bijna anderhalf keer het huidige akkerbouwareaal van Nederland.

In een poging de milieuschade van de eigen sojaverslaving te beperken, hebben Europese afnemers tal van certificaten opgetuigd. Een goede zaak, meent Henk Flipsen, voorzitter van de vereniging van veevoeders Nevedi. Kritische handelspartners als Nederland, met 100 procent gecertificeerde soja voor eigen gebruik, spelen volgens hem een positieve rol in Brazilië. ‘Als wij zouden stoppen met soja-import, is de natuur slechter af.’ De Europese Unie weigert bijvoorbeeld een vrijhandelsakkoord te tekenen met het Zuid-Amerikaanse handelsblok Mercosur zolang Brazilië zelf niet meer doet tegen ontbossing.

Anderen zien de soja-certificering juist als dekmantel voor een vernietigende praktijk. Greenpeace behoort tot de grootste critici. Het keurmerkensysteem ‘werkt niet goed genoeg om natuurverwoesting echt aan te pakken’, stelt campagneleider biodiversiteit Sigrid Deters. Wat het wel doet volgens haar: ‘Het imago verbeteren van de bedrijven die deze producten nu als ‘duurzaam’ promoten.’

De kritiek heeft effect, sinds enkele jaren schaakt de Europese Unie op een tweede bord. De lidstaten moeten, zo stelde de Europese Commissie in 2018, op termijn hun eigen veevoer produceren. Geen gemakkelijke opgave: ieder alternatief voor soja stuit op (financiële) bezwaren. In Nederland gaat de kringloop-ambitie daarom vooralsnog gepaard met Nederlands pragmatisme. ‘Er zal plantaardig eiwit van buiten de EU geïmporteerd blijven worden’, stelt minister Schouten in haar ‘nationale eiwitstrategie’.

De toekomst: minder eiwit in voer

Niet veel Nederlandse politici bezigen zulke hoogdravende woorden over de Amazone, maar des te zwaarder wegen binnenlandse milieubelangen. De afgelopen twee jaar werd duidelijk hoe groot de impact is van het stikstofverbinding ammoniak afkomstig uit voornamelijk koeienpoep en urine, een rechtstreeks gevolg van het overvloedige sojadieet. Driekwart van de kwetsbare natuur in Nederland lijdt onder de te hoge hoeveelheden stikstof die erop neerdalen.

Al hebben ook de Nederlandse boeren, net als hun Braziliaanse collega’s, hun lobby in Den Haag al decennia goed op orde, de opvattingen zijn onder druk van de stikstofcrisis gaan schuiven. Eén ingreep die lange tijd omstreden was, wordt door steeds meer partijen omarmd: niet ander voedsel, maar minder dieren. Eind 2019 was het D66-Kamerlid Tjeerd de Groot nog het mikpunt van boerenhaat toen hij stelde dat de veestapel moest worden gehalveerd.

Nee, suste minister Schouten destijds, geen boer zal worden gedwongen zijn bedrijf te sluiten. In plaats daarvan koos ze vorig jaar voor een gedwongen eiwitverlaging van het veevoer. Minder soja voor de koe dus. Zo'n vergaande ingreep werd niet gepikt op het boerenerf, waarvandaan de boeren met tractoren weer de straat kozen. Met ruggensteun van kritische deskundigen kregen de melkveehouders hun zin: exit voermaatregel.

Schouten pakte niet door, maar plaveide wel de weg voor haar opvolger. De woorden uit de afgelopen kabinetsperiode zouden zomaar wetten kunnen worden in de komende jaren. Op de formatietafel in de Stadhouderskamer ligt een ingrijpend advies van topambtenaren: het aantal Nederlandse dieren moet fors inkrimpen, stellen zij. De partij die daar anderhalf jaar geleden al voor pleitte, kwam als grote winnaar uit de verkiezingen.

Dankzij de wereldwijd groeiende sojavraag – het immense China voorop – zal een kleinere Nederlandse veestapel de Braziliaanse soja-export niet raken. De binnenlandse winst is groter; de Nederlandse natuur zal er van opknappen. En de Nederlandse varkens, kippen en koeien? Die zullen een iets kleinere hap nemen uit de Amazone en de Cerrado.

Data-onderzoek: Max Muller en Mirza Gencic