Arme landen kijken naar Rusland en China, die vaccins als geopolitiek wapen inzetten

Van de vele voornemens uit het begin van de pandemie om de vaccins eerlijk over de wereld te verdelen, zoals het groots opgezette Covax-programma van de Wereldgezondheidsorganisatie, speciaal bedoeld voor arme landen, komt in de praktijk nog weinig terecht. En dus heeft ruwweg de helft van de wereldbevolking haar hoop gevestigd op de Chinese en Russische coronavaccins.

Die twee landen zetten met hun vaccins immers wel groot in op het mondiale zuiden, net zoals ze al de hele pandemie als eerste de helpende hand bieden aan landen die dat nodig lijken te hebben. China leverde aan vrijwel de hele wereld mondkapjes en zond medische teams naar Bergamo toen de crisis daar op haar hoogtepunt was. Ook Rusland stuurde een volledig konvooi militaire trucks vol ademhalingsapparatuur en ontsmettingsmiddelen richting Italië toen de tekorten daar opliepen.

Vaccinatiezones

Nu, negen maanden later, gaat het precies zo. Terwijl westerse vaccinontwikkelaars als Pfizer en Moderna respectievelijk 96 procent en 100 procent van hun doses aan rijke landen slijten, gaan alle voor de export bestemde vaccins van het Chinese Sinovac juist naar arme landen, net als 99,7 procent van de 587 miljoen te exporteren doses van het Russische Spoetnik V.

‘Zo raakt de wereld opgesplitst in vaccinatiezones die de kloof tussen rijke en arme landen belichamen’, zegt Yanzhong Huang, een in internationale gezondheidszorg gespecialiseerde expert van de Amerikaanse denktank Council for Foreign Relations. ‘De Verenigde Staten doen niet eens een poging een internationale speler te zijn en ondanks hun bijdrage aan Covax lijkt de Europese Unie bijna opgelucht dat China Afrika voor zijn rekening neemt.’

Het is de spuit als geopolitiek wapen. ‘Met welke buitenlandse collega de Russische president Vladimir Poetin ook praat, tegenwoordig is het vaccin bij iedere ontmoeting onderwerp van gesprek’, aldus een Kremlin-woordvoerder onlangs. Rusland zou naar eigen zeggen al uit meer dan vijftig landen verzoeken hebben gekregen om zijn vaccin te kopen, China bedrijft deze vaccinatiediplomatie op nog grotere schaal.

Waar de Russen vooral gefixeerd lijken op snelheid – Spoetnik V moet en zal overal de eerste mee zijn – gaan de Chinezen juist voor volume. China werkt aan elf vaccins, waarvan er vijf worden getest in achttien landen. Volgens de Chinese nieuwswebsite Yifeng hebben zestien landen bestellingen voor de eerste 500 miljoen doses geplaatst. China laat de VS, Japan en Europa voorlopig links liggen als afzetmarkt, omdat de internationaal vrij onervaren Chinese vaccinmakers niet vertrouwd zijn met de ingewikkelde regelgeving aldaar. Bovendien hebben de Chinezen hun handen al meer dan vol aan de tientallen miljoenen doses die zijn gereserveerd door opkomende economieën in het mondiale zuiden. Landen in Afrika, Latijns-Amerika en het Caribisch gebied voor wie de aankoop van vaccins financieel lastig is, krijgen met Chinese miljardenleningen hulp bij de aanschaf

‘Bio-economie’

Waarom China dat doet is duidelijk. Zelfs als het land maar 15 procent van de markt voor vaccins in armere landen te pakken krijgt, betekent dat bijna 3 miljard dollar omzet, eventuele herhalingsprikken daargelaten. Nog belangrijker dan geld is de verwezenlijking van een al langer bestaande ambitie wereldleider in de zogenaamde ‘bio-economie’ te worden. Dat is een positie die ongekende mogelijkheden biedt de stem van China in het internationale discours over gezondheidsvraagstukken te versterken. China hoopt bovendien dat het succesverhaal van de Chinese vaccins de internationale reputatieschade die Beijing aan het begin van de pandemie opliep zal verdringen.

Voor Rusland gelden soortgelijke motieven. ‘Sinds het begin van deze crisis proberen de Russen corona als kantelpunt te gebruiken om het internationale beeld over Rusland te veranderen van ‘probleem’ en ‘provocateur’ naar ‘vitale partner’, aldus Ruslandexpert Matthew Rojansky van het Kennan Institute in Washington onlangs in The New York Times.

Kijk alleen al naar de naam van het Russische vaccin, Spoetnik V, dat weinig subtiel verwijst naar de allereerste satelliet die de Sovjet-Unie de ruimte inschoot. Dat gebeurde in een tijd waarin Rusland – misschien wel voor het laatst – de beste wetenschappers ter wereld in huis had. De laatste jaren blaast de Russische president Poetin die naam bewust nieuw leven in voor allerlei projecten, als signaal dat zijn land opnieuw een technologische en wetenschappelijke wereldspeler van formaat is.

Ook heeft zowel Rusland als China binnenlandse politieke motieven om de wereld te redden met hun vaccins. Na een reeks schandalen rond vaccins de afgelopen jaren vertrouwen veel Chinezen hun eigen vaccinmakers niet meer en Russen twijfelen op grote schaal aan de veiligheid van Spoetnik V, vooral omdat het vaccin al ver voor het voltooien van de testfase werd gelanceerd. Volgens een peiling in oktober is meer dan de helft van Russen niet van plan zich te laten injecteren. Die onwil verdwijnt, zo is de hoop, zodra ze zien dat de rest van de mensheid wel de mouw opstroopt voor het Russische vaccin.

Arme landen zwaar gesubsidieerde vaccins leveren is puur altruïsme, stellen staatsmedia in beide landen. Maar het is natuurlijk mooi meegenomen als dankbare afnemers op vijf continenten bereid zijn politieke lippendienst aan Rusland en China te bewijzen. Dus werden buurlanden van China aan de Mekong, die klaagden over droogte veroorzaakt door Chinese dammen, subiet gepaaid met de belofte over ‘voorrang’ bij het distribueren van het vaccin. Andere landen slikken hun kritiek in op Chinese claims op een groot deel van de Zuid-Chinese Zee (de Filipijnen) of de behandeling van Chinese moslim-minderheden (Indonesië, Pakistan, Maleisië en de Verenigde Arabische Emiraten). Rusland hoopt via de distributie van het eigen vaccin aan een land als Servië te laten zien dat Moskou niet alleen militair beter voor Belgrado kan zorgen dan Brussel, maar ook qua gezondheid.

Dergelijke strategische bijbedoelingen van vaccindiplomatie slagen alleen als beide landen hun beloften ook waarmaken. Wat dat betreft zijn de vooruitzichten minder rooskleurig. Ten eerste zijn er de medische risico’s – als de Russische en Chinese vaccins, waarvan effectiviteit en veiligheid nog niet onomstotelijk vaststaan, niet goed werken, dreigt een gigantische gezondheidsramp – en ten tweede worstelen de Russische en Chinese vaccinmakers nu al met capaciteitsproblemen.

Voorrang

China heeft zijn productiecapaciteit pas eind volgend jaar opgevoerd tot een miljard doses. In dat licht heeft China te veel landen voorrang beloofd, zegt gezondheidsexpert Huang. ‘Omdat covid in China onder controle is, dacht China genoeg tijd te hebben eerst aan het buitenland te leveren en de eigen bevolking pas later te vaccineren’, aldus Huang. ‘Nu beginnen westerse landen al met immuniseren en ontstaat er een gat tussen China en het Westen. Daarmee neemt de druk toe snel de eigen bevolking te vaccineren, anders komt China niet uit zijn isolement.’

Na een vliegende start staat de vaccinatiediplomatie nu voor een dilemma. Chinese vaccinmakers kunnen onmogelijk alle ‘voorrangslanden’ vaccins leveren en tegelijkertijd genoeg produceren om 1,4 miljard Chinezen een prik te geven. Huang: ‘China wil niet de indruk wekken dat de eigen bevolking op bescherming moet wachten omdat de vaccins eerst naar andere landen gaan. Maar als ze hun beloften over voorrang niet waarmaken, zijn die landen niet blij.’

Ook Rusland heeft misschien te snel te veel beloofd met zijn 587 miljoen doses voor arme landen. Moskou heeft de planning om aan het einde van dit jaar 200 miljoen vaccins beschikbaar te hebben al stevig bijgesteld naar 2 miljoen – een misrekening van 99 procent. De oplossing van China en Rusland is de verkoop van grondstoffen aan grootafnemers van hun vaccins, die dan zelf maar grote hoeveelheden moeten gaan produceren. Het alternatief is wachten - zonder Russische en Chinese vaccins kan het naar schatting zeker drie jaar duren voordat de ontwikkelingslanden aan de beurt komen.