Vrolijk spul, dat jakobskruiskruid, maar gemeen giftig voor koeien en paarden

Met twee handen om de stengel rukt Dirk Bruins het jakobskruiskruid uit de grond aan de rand van zijn weiland in Dwingeloo. De melkveehouder is geen liefhebber van de plant. Vorige zomer zag Bruins dat de huid van een van zijn koeien losliet, ‘een heel akelig gezicht’. Hij liet er een veearts naar kijken, die hem vroeg of het dier misschien jakobskruiskruid had gegeten.

De boerenbelangenvereniging LTO – Bruins is voorzitter van LTO Noord – maakt zich zorgen over het oprukken van de vrolijke gele plant. De vereniging roept gemeenten, provincies, waterschappen en andere terreinbeheerders op om het kruid rond weidegronden terug te dringen. Vijftien jaar geleden begonnen provincies met het toevoegen van het kruid aan zaaimengels om bermen te verstevigen en de biodiversiteit te verbeteren. Onder meer de provincie Drenthe laat het jakobskruiskruid nu weg uit het mengsel, maar de plant draagt veel zaad en tiert welig. Mede door de huidige natte zomer kleuren zandgronden in Nederland in rap tempo geel.

Het eten van jakobskruiskruid is schadelijk voor zoogdieren – ze bevatten pyrrolizidine-alkaloïden (PA’s), die de lever aantasten. Vooral koeien en paarden kunnen ziek worden als ze veel van de plant eten. Bij mensen kan de lever beschadigd raken als ze regelmatig thee drinken die van PA-houdende planten is getrokken. Paarden en koeien eten normaal gesproken niet van de plant, omdat hij bitter smaakt.

Doodgeboren veulens

Maar als jakobskruiskruid in weilanden groeit, kan het na het maaien en verhakselen in het hooi terechtkomen. De dieren proeven het dan niet meer. Vorig jaar hield LTO een enquête onder paardenhouders in Nederland. Van de 1.550 respondenten had bijna 90 procent het jakobskruiskruid op eigen grond aangetroffen. Eenderde van hen zei er problemen van te ondervinden, zoals paarden met leverziekte en doodgeboren veulens.

Ecoloog Nils van Rooijen van de Wageningen Universiteit is sceptisch. Hij erkent dat de plant giftig is, maar onderstreept dat koeien en paarden het kruid in de wei links laten liggen zolang er genoeg alternatieven zijn. Daarnaast moeten ze veel van het jakobskruiskruid binnenkrijgen voor ze gevaarlijk ziek worden – een dosis van zo’n 20 procent van het lichaamsgewicht is dodelijk.

Wie het plantje eenmaal herkent, ziet het overal. In de bebouwde kom, aan de rand van industrieterreinen, in de duinen. ‘Jakobskruiskruid groeit goed op braakliggend terrein’, zegt Van Rooijen. ‘In paardenweiden komen ze voor als er kale plekken ontstaan. Maar in een dichtbegroeide grasweide groeien ze amper. Het klopt dat ze veel zaden loslaten en dus enorm kunnen oprukken. Maar het zijn geen goede windverspreiders; het zaad komt niet verder dan een paar meter.’

Boer Bruins wijst op het veld. Hoe langer je kijkt, hoe meer gele plukjes er opdoemen. ‘Je hebt de theorie en de praktijk’, zegt hij. ‘Je kunt wel zeggen dat de planten alleen in de berm groeien, maar ik zie ze toch echt in mijn grasveld staan. Ik kan deze hoeveelheid nog wel handmatig lostrekken. Maar als je vlak bij de A28 zit, bij het talud waar het helemaal geel ziet, is het een ander verhaal. Daar staat altijd wind. Geloof me, dan komen die zaden een stuk verder.’

Dierenarts Wim Schaap van Diergeneeskundig Centrum Bekenland in Gelderland begrijpt de zorgen van Bruins. ‘De alkaloïden uit de plant worden omgezet in gifstoffen waar levercellen van kapotgaan.’ Na herhaalde blootstelling verliest de lever capaciteit. ‘Die leverschade is onomkeerbaar.’ Alkaloïden mogen volgens Europese richtlijnen niet in veevoer voorkomen, omdat er een overdracht op de melk mogelijk is.

Eenvoudig te bestrijden

Over één ding zijn veehouder Bruins en ecoloog Van Rooijen het eens: jakobskruiskruid is eenvoudig te bestrijden. Als de gemeenten en andere instanties hun maaibeleid aanpassen en inzetten op een berm met veel andere plantensoorten, krijgen de zaden weinig kans te ontkiemen. Daarbij is jakobskruiskruid doorgaans een tweejarige plant, zegt Van Rooijen. ‘Als je voorkomt hij ruimte krijgt, is-ie zo weg.’ Maar bermen worden expres later gemaaid om insecten van de planten te laten profiteren.

Chris van Swaay, projectleider bij de Vlinderstichting, wil graag dat dat zo blijft. Het kruid komt van nature in Nederland voor. ‘Jakobskruiskruid is een belangrijke nectarleverancier, er zijn insecten die alleen van deze plant eten.’ Zolang boeren opletten dat het kruid niet in hooi terechtkomt, kan de plant wat hem betreft blijven staan.

‘Hij hoeft niet overal weg’, reageert Bruins. ‘Maar die plant is ingezaaid. Dus hoe natuurlijk is het om hem alles over te laten nemen?’ Hoewel zieke koeien minder melk produceren, gaat het Bruins niet alleen om het economische verhaal. ‘Ik ben bang dat mensen denken: kijk, de boeren zijn weer ergens tegen. Maar ik ben helemaal niet tegen bermbeplanting.’

Zelf zaait hij vrijwillig wilde bloemen aan de randen van zijn percelen. ‘Omdat het goed is voor de biodiversiteit.’ Maar ook omdat hij het een prachtig gezicht vindt. Het paars van de distels, het rood van de klaprozen – en het geel. Maar dan van de margrietjes.