Vernederingen en zwijgcontracten: hoe Peter van Mierlo jarenlang een schrikbewind voerde bij FMO

‘Er ging donderdag een zucht van verlichting door – nou ja, niet door het gebouw, dankzij corona, maar door Zoom en Microsoft Teams’, vat een leidinggevende van FMO de gemoedstoestand samen onder het personeel van de ontwikkelingsbank, daags na het plotse vertrek van hun ceo. Peter van Mierlo (1963) stapte donderdag op na twee tumultueuze jaren aan het roer van de Nederlandse Financierings-Maatschappij voor Ontwikkelingslanden (FMO). Dit halve eeuw oude semi-staatsinstituut – de overheid bezit 51 procent van de aandelen – geldt alom als een van ’s werelds meest vooraanstaande bilaterale ontwikkelingsbanken.

De zucht van verlichting komt niet alleen voort uit opluchting omdat een door velen als autoritair en kleinerend ervaren topman weg is, maar ook uit de hoop dat Van Mierlo’s aftocht een nieuw begin betekent voor FMO. Want al enkele jaren zijn het niet zozeer de miljoeneninvesteringen in Costa Ricaanse ananaskwekers, Kameroense waterkrachtcentrales, Myanmarese microkredieten en honderden andere goede werken die de krantenkolommen halen, maar perikelen rondom de ontwikkelingsbank zelf.

Die perikelen culmineren op curieuze wijze op de avond van 12 december, als vijfhonderd FMO’ers het ‘Winterfeest’ vieren in het Haagse theater Diligentia, een kilometer of drie van FMO’s hoofdkantoor aan de Anna van Saksenlaan. ‘Is het cabaret begonnen?’, denken sommige toeschouwers als vier bedremmelde leden van de Partysquad, zoals de feestcommissie van FMO heet, op het podium verschijnen. Een van hen begint stamelend aan een toespraak waarin de feestcommissarissen hun excuses aanbieden aan het voltallige publiek. Al snel dringt het tot de toeschouwers door dat dit geen staaltje ongemakkelijke humor is à la komedieserie The Office, maar bittere ernst.

Absurdisme

Wat het absurdisme vergroot, is dat de Partysquad excuses aanbiedt voor een filmpje dat geen van hun collega’s heeft gezien, omdat de directie van FMO vertoning ervan even daarvoor heeft verboden. In de video drijft de feestcommissie, bestaande uit drie twintigers en een dertiger, milde spot met de kernwaarden van FMO, ‘Making the difference, diversity, quality, and integrity’, die ten kantore zelfs op koffiemokken staan afgedrukt. En met de spanning tussen de missie van een ontwikkelingsbank en de dure Tesla’s en andere bolides van FMO-bestuurders op het parkeerdek aan de Anna van Saksenlaan. Onschuldige materie vergeleken bij de soms ietwat corporale grappen over Zwarte Piet of Greta Thunberg tijdens eerdere feesten, zoals vaste gasten van FMO-fuiven het beschrijven.

Van Mierlo, voormalig ceo van PricewaterhouseCoopers (PwC) Nederland, is ziedend als het filmpje hem onder ogen komt. Hij en zijn collega-bestuurders zijn als de dood dat het uitlekt naar de pers, net in een periode waarin FMO van alle kanten onder vuur ligt. Trouw heeft kort daarvoor onthuld dat bij zeven van de 878 door de ontwikkelingsbank gespekte projecten misstanden voorkomen, tot moord en doodslag aan toe. Zo werd de Hondurese activist Berta Cáceres in 2016 vermoord om haar protest tegen de bouw van een door FMO gefinancierde stuwdam in de voor inheemse Lenca-indianen heilige Gualcarquerivier.

Bovendien geeft de semi-staatsbank miljoenen euro’s uit aan de uurtje-factuurtjes van topadvocatenkantoor De Brauw in een door de nabestaanden van Cáceres aangespannen rechtszaak, terwijl FMO de zaak voor veel minder geld zou kunnen schikken, bericht Trouw eind oktober. En dan is er nog de groeiende druk van toezichthouder De Nederlandsche Bank om het anti-witwasbeleid te versterken, waardoor FMO in moordend tempo is begonnen extra ‘know your customer’-personeel aan te nemen.

Excuses

Letterlijk met de rug tegen de muur staan de vier leden van de feestcommissie in een vergaderzaaltje, terwijl Van Mierlo, op zeker moment strippend tot op zijn hemd als hij zijn smoking aantrekt voor het Winterfeest, tegen hen uitvaart. Vergezeld door leden van FMO’s negenkoppige uitvoerend comité dwingt hij de Partysquad om later die dag op het podium excuses aan te bieden voor het filmpje waarvan verder vrijwel niemand het bestaan nog kent.

Ook dreigt hij hoogstpersoonlijk zijn opwachting te maken bij hun eerstvolgende functioneringsgesprek als de vier geen geheimhoudingsverklaring ondertekenen – een onder Van Mierlo vaker ingezet wapen, blijkt uit tientallen gesprekken die radioprogramma Argos en de Volkskrant de afgelopen maanden voerden met FMO’ers. De boodschap is duidelijk: als de feestcommissarissen niet door de knieën gaan, hangt hun baan aan een zijden draadje.

De ‘publieke vernedering’ later die avond op het podium van Diligentia is symptomatisch voor de kleineringen die werknemers ten deel vallen sinds de met een Vesuviaans temperament gezegende Van Mierlo in juli 2018 is aangetreden als ceo, blijkt uit de gesprekken. Verschillende FMO’ers verhalen over hoe Van Mierlo hen voor het oog van collega’s tot op het bot vernedert. Met graagte wrijft hij zijn ondergeschikten onder de neus over wat voor domkoppen, incompetentelingen of leugenaars ze wel niet zijn. ‘En hij vindt mensen heel gauw dom’, zoals een FMO’er het verwoordt.

Exemplarisch is beschrijving van een ingewijde over hoe Van Mierlo met vijftien werknemers eromheen naast een vrouwelijke collega gaat zitten die in zijn ogen iets fout heeft gedaan. ‘Wie is hier de baas?’, zegt hij. ‘De minister van Financiën, die is de eigenaar van FMO’, antwoordt de vrouw, die zelf niet met de Volkskrant of Argos sprak. ‘Wie is hier de baas?’, herhaalt Van Mierlo. ‘De raad van commissarissen’, sputtert ze nog tegen. ‘Wie is hier de baas?’, zegt de ceo nog eens. ‘Jij bent hier de baas, Peter.’

Verzet

Na het voorval bij het Winterfeest groeit ook het verzet. Wie het lef heeft om Van Mierlo aan te spreken op zijn gedrag, kan zomaar een boeket bloemen thuisgestuurd krijgen van een anonieme bewonderaar, alsof het een verzetsdaad betreft. Een hooggeplaatste FMO’er spreekt in een interne e-mail aan de directie van een ‘sfeer van angst en vergelding’. Om de emoties tot bedaren te brengen, maken Van Mierlo en consorten in de dagen na het Winterfeest een ‘excuusrondje’ langs de FMO-afdelingen. De Ondernemingsraad doet een oproep aan FMO’ers om hun ‘meningen, ervaringen en zorgen’ te melden. Tientallen FMO’ers geven hier gehoor aan, hoewel de Ondernemingsraad dit getal niet wil bevestigen.

Het incident tijdens het Winterfeest leidt tot een klacht bij onafhankelijke commissie Bezemer & Schubad, die volgens bronnen van Argos en de Volkskrant begin deze week gegrond is verklaard. Dit komt ook de ministers Hoekstra (Financiën) en Kaag (Ontwikkelingssamenwerking) ter ore. De politieke druk op Van Mierlo komt tot een kookpunt, waarna hij donderdag besluit om de eer aan zichzelf te houden en op te stappen. In zijn eigen woorden omdat hij ‘zijn eigen effectiviteit zag teruglopen’ omdat er ‘gaandeweg meer discussie is ontstaan over de wijze van aansturing’ bij het verscherpte anti-witwasbeleid en andere veranderingen binnen FMO.

Tot onvrede van werknemers wekt de directie in een publieke verklaring de indruk dat de interne critici bij FMO niet mee willen gaan in deze veranderingen, terwijl Van Mierlo deze veranderingen met zijn bruuske optreden juist in de weg stond, verklaren meerdere bronnen. Minister Hoekstra rept in zijn reactie met geen woord over de veranderingen, en roept FMO’s raad van commissarissen op om ‘opvolging te geven aan de uitkomsten van het klachtenonderzoek’.

Zelfreflectie

FMO betreurt de onvrede onder haar werknemers. ‘Binnen de lerende organisatie die FMO wat ons betreft moet zijn, moet er ruimte zijn voor (zelf)reflectie, dialoog en verschillende perspectieven. Daarom zijn we een reeks interne dialogen met onze collega’s gestart waar waardevolle inzichten en suggesties uit naar voren komen die we ter harte nemen. We zullen ons hiervoor blijven inzetten en luisteren naar wat er nog meer voor nodig is om daar te komen.’

‘Ik vind het een wat tragisch verhaal’, vat een FMO’er de ondergang van Van Mierlo samen, ‘van iemand met een goede veranderingsagenda. Maar na 30 jaar PwC had hij zich alleen een stijl van overheersen en winnen ten koste van alles eigen gemaakt die helemaal niet bij FMO paste.’