Laveren tussen olie en walvissen in de bittere kou

'De omstandigheden op de werkplek zijn zwaar, maar de verdiensten zijn goed', zegt de Britse pijpfitter Harry, terwijl hij zichzelf in coupé 4 een glas Turks bier inschenkt. Bij temperaturen die kunnen dalen naar minus 40 graden Celsius moet hij de fabriek met achttienhonderd collega's uit de grond stampen. Zijn verdiensten: ruim vijfhonderd dollar netto per dag.

Harry zal zeven weken lang twaalf uur per dag werken in de Russische kou. Daarna heeft hij drie weken vrij. Die brengt hij door in zijn optrekje op Cyprus. 'Morgen pompen we water in de pijpleidingen om te controleren of alle naden goed zijn gelast.'

Drie coupés verderop leest de Noor Bernt Granas op zijn laptop de laatste aanwijzingen. De ingenieur, die eerder voor Shell in Noorwegen werkte, is net benoemd als projectleider van de zuiveringsinstallatie honderd kilometer ten zuiden van Nogliki. 'De winning van olie en gas op Sachalin is een gigantisch project', zegt hij. 'Shell heeft zo'n vier- tot vijfhonderd hoogopgeleiden naar Sachalin gestuurd om de bouw in goede banen te leiden. Dit project vergt het uiterste van het bedrijf en doet een zwaar beroep op het personeel.'

De zuiveringsinstallatie is slechts een kleine schakel in een omvangrijk project om olie en gas op dit ijzige en dunbevolkte Russische eiland te winnen. Allereerst bouwt Sakhalin Energy twee extra platforms in zee om dagelijks 450 duizend vaten olie en gas te winnen. Na behandeling in de zuiveringsinstallatie moeten de fossiele brandstoffen via twee nieuwe pijplijnen van achthonderd kilometer naar de ijsvrije haven in het zuiden worden vervoerd. Daar verrijst een installatie waarmee het gas wordt afgekoeld (tot minus 160 graden), zodat per schip het - sterk gekrompen - vloeibare gas naar eindverbruikers kan worden vervoerd. Op het eiland zijn zeventienduizend werknemers aan de slag om het project rond 2008 gereed te hebben. Shell stelt er 7 procent van zijn olie- en gaswinning mee zeker.

Toen Shell in 2003 besloot geld te steken in dit megaproject, dacht de Nederlandse onderneming tien miljard dollar nodig te hebben. Deze zomer moest Shell bekennen dat de kosten volledig uit de hand liepen en dat de begroting tot en met 2014 inmiddels twintig miljard dollar bedraagt. Als grootaandeelhouder draagt Shell 55 procent van dit bedrag; twee Japanse bedrijven betalen de rest. Door de tegenvaller moet Shell zijn investeringen in 2006 met een kwart verhogen, naar negentien miljard dollar (zestien miljard euro).

'De overschrijdingen hebben twee hoofdoorzaken', verklaart de Schotse topman Ian Craig op de zesde verdieping van het hoofdkantoor van Sakhalin Energy. 'De kosten voor staal, olieboringen en arbeid zijn sterk gerezen. Daarnaast waren de eerste berekeningen veel te rooskleurig.'

Vooral het onderschatten van de kosten werd Shell door beleggers zwaar aangerekend: de koers van het aandeel daalde in de tweede helft van juli 9 procent. Daarbij kwam dat Shell net een principe-akkoord had gesloten met het Russische staatsbedrijf Gazprom om een deel van de aandelen in Sachalin om te ruilen voor een ander groot gasproject. De kwestie was extra pijnlijk, omdat topman Jeroen van der Veer enkele weken eerder had verkondigd dat de tijdige en doelmatige aflevering van miljardenprojecten als op Sachalin bepalend zijn voor de toekomst van Shell.

Net als bij de affaires rond de opgeklopte olie- en gasreserves, lijken de fouten bij Sachalin te wijzen op een overmoedige cultuur. 'Het is moeilijk te begrijpen waarom de budgetten zo rooskleurig waren', zegt Craig, die voorheen bij Enterprise Oil werkte, een bedrijf dat Shell in 2002 inlijfde. 'De kwaliteit van de berekeningen en de risicoanalyse had ik al onacceptabel gevonden voor een doorsnee olieproject op de Noordzee. Laat staan dat de begroting voldeed voor het project in Sachalin, waarbij de risico's veel groter zijn.'

In de bittere kou is hard doorwerken erg lastig. Dat zegt de Nederlandse sitemanager Eelke Verwegen, terwijl hij met ferme passen door de sneeuw stapt. Verwegen moet de zuiveringsinstallatie bouwen. 'In de wintermaanden van november tot in april ligt de efficiëntie op zo'n 40 procent. De werknemers moeten bij de aanleg van pijpleidingen geregeld hun handen warmen.' Hij wijst naar een keet waar de kachel brandt.

Toen Verwegen, die eerder voor Shell in het Midden-Oosten installaties bouwde, najaar 2002 voor de eerste keer op de bouwplaats kwam, was er nog helemaal niets: geen wegen, geen huizen, geen water, geen licht. 'Vlak voor de winter van 2003 moesten we haast maken om de behuizing gereed te hebben. Zonder warmte en een slaapplaats begin je hier niets.' Nu slapen op de bouwplaats achttienhonderd mannen en een enkele vrouw in tijdelijke barakken met blauwe daken. De kantine serveert drie keer per dag een warme hap.

De bouw van de zuiveringsinstallatie ligt op schema. Bij een aantal andere projecten dreigt vertraging, waardoor de oplevering een half jaar is vertraagd tot medio 2008. 'Het project op Sachalin bestaat eigenlijk uit zes complexe projecten', aldus topman Craig. Volgens hem zijn er twee knelpunten: de bouw van de platforms op zee en de aanleg van de pijpleiding. 'Ook als je 99,9 procent van de pijplijn af hebt, ben je nergens.'

Op een halfbevroren ondergrond rijden zes shovels tien meter vooruit, de gaspijp hangt in de takels van twee kranen. Aan de shovels is een lasinstallatie verbonden, waarmee de pijpen aan elkaar gemaakt worden. 'Lassen met de hand kost acht uur, nu lukt het in een kwartier', vertelt de Libanese opzichter Samer Slim, die eerder meewerkte aan de aanleg van een 1760 kilometer lange pijplijn door de Kaukasus. 'Het is een klein wereldje. Je komt hier weer dezelfde mensen tegen.'

De vertraging bij de aanleg komt deels door de reeks aan vergunningen die nodig is. 'De Russische regels zijn streng en dragen bij aan de vertragingen', zegt de Schot David Greer, directeur voor het gehele Sachalin-project en tweede man in het bedrijf. In het bedrijf hebben 45 werknemers al drieduizend boekwerken vol met vergunningen verzameld. Ze zijn niet alleen nodig voor de pijplijn, maar voor alle installaties op het eiland.

Als je diep in zijn hart kijkt, had Greer de pijplijn liever door zee aangelegd. 'Het is sneller, waarschijnlijk even duur en minder bedreigend voor de zalm in de rivieren.' Met een pijplijn door zee had het bedrijf echter niet kunnen voldoen aan de stringente eis van de Russische overheid om 70 procent van het werk door Russen te laten uitvoeren. Dus doorkruisen zesduizend Russische aannemers het eiland.

De gravers passeren bij de aanleg ruim duizend rivieren en bergstromen, waarin miljoenen zalmen spartelen op zoek naar paringsgrond. Als Shell-dochter Sakhalin Energy een rivier doorsteekt en graafmachines een modderspoor in de rivier nalaten, raakt deze paringsgrond deels bezoedeld. Nog geen 1 procent van de vissen heeft daar last van, stelt Greer. Om de zalm nog meer te sparen, besloot het bedrijf bij kwetsbare rivieren alleen te graven als de rivierbodem volledig is bevroren. Extra vertraging is het gevolg.

'De nieuwe papieren regels van Shell kloppen wel', zegt de Russische milieuactivist Dmitry Lisitsyn van Sakhalin Environment Watch. 'Maar bij de uitvoering gaan de onderaannemers telkens in de fout', vertelt hij, met foto's van modderige rivierbeddingen in de hand.

Lisitsyn weet zich gesteund door een eerdere overwinning. Na protest laat Sakhalin Energy een pijplijn in zee een omweg maken, waardoor het voedselgebied van de laatste honderd westerse grijze walvissen gespaard blijft. Extra kosten: driehonderd miljoen dollar, drie miljoen per walvis.

Soms schiet het bedrijf ver door in zijn concessies aan de milieulobby. Zo heeft Sakhalin Energy in de ijsvrije haven onder een nieuwe pier voor twee miljoen dollar drie tunnels aangelegd, waar zalm doorheen zou moeten zwemmen. Maar nu de tunnels er liggen, zwemt de zalmkolonie net als bij een rotsformatie een bochtje om en laat de dure tunnels links liggen.

De problemen met zalm en walvissen zijn vooraf onderschat, aldus topman Ian Craig. 'Dat was geen onwil, maar vooral gebrek aan kunde. Een ingenieur die geleerd heeft een platform te bouwen, heeft nog geen verstand van walvissen. Net zomin als pijpgravers de finesses van zalm kennen. Met trainingsprogramma's poogt Shell deze lacunes te vullen, maar we moeten nog veel leren.'

Na een treinreis van veertien uur arriveren Bernt Granas en Harry in Nogliki, vanwege de sneeuwstorm niet per vliegtuig bereikbaar. Voor de Britse pijpfitter staat een bus klaar die hem in drie uur over hobbelige wegen naar de zuiveringsinstallatie zal brengen. 'Straks trek ik direct mijn overall aan. Ik wil weten hoeveel werk er op ons wacht.'

De Noorse projectmanager kan meevliegen met de helikopter van Sakhalin Energy en arriveert na een vlucht van 25 minuten op zijn nieuwe, besneeuwde werkplek. 'Nog even een kop koffie en dan aan de slag', zegt hij, terwijl hij een schep oploskoffie in zijn mok doet. 'We hebben nog veel werk te verzetten, voordat hier op Sachalin olie en gas uit de bodem komt.'